Til eru í það minnsta tvær leiðir til að túlka eðli refsinga í sakamálum sem höfðuð eru af ríkisvaldinu gegn andófsfólki vegna mótmælaaðgerða og borgaralegrar óhlýðni. Annars vegar má sjá dómskerfið sem lögmætan vettvang til úrlausna samfélagslegra átaka þar sem hefðbundnu ferli lýkur með niðurstöðu óhlutdrægra umboðsmanna réttlætisins, einhvers staðar á ásnum frá og með algjörri sýknu til og með þyngstu mögulegu refsingar. Frá slíku sjónarhorni er það fyrst á þessum tímapunkti, með tilkomu dómsúrskurðar, sem refsing kemur til sögunnar í einhverri mynd. Og einungis sé hún verðskulduð. Hins vegar má líta á þá lögvörðu ákvörðun ríkisins, að sækja umrædda einstaklinga til saka, sem refsingu í sjálfu sér – og hér liggur grundvallarmunurinn – án tillits til orða og afleiðinga endanlegs dómsúrskurðar.

Andspænis þessum ólíku túlkunarmöguleikum er ómaksins vert að rifja upp tvö mál úr íslenskri samtímaréttarsögu – mál sem hafa alls ekki hlotið verðskuldaða athygli – og skoða í samhengi við málshöfðun ríkisvaldsins gegn tveimur konum, Jórunni Eddu Helgadóttur og Ragnheiði Freyju Kristínardóttur, sem ákærðar eru fyrir að standa upp og neita að setjast aftur niður um borð í kyrrstæðri flugvél Icelandair á Keflavíkurflugvelli í maí 2016. Hvöttu þær aðra farþega vélarinnar til að gera hið sama, enda markmiðið að koma í veg fyrir brottflutning kenísks manns sem sótt hafði árangurslaust um vernd á Íslandi vegna ofsókna Boko Haram í upprunalandi hans. Aðalmeðferð málsins fer fram 6. mars nk. í Héraðsdómi Reykjavíkur.

Þú skalt ekki hlaupa

Haukur Hilmarsson

Mynd: Pressphotos

Fyrst ber að nefna mál ríkisins gegn Hauki Hilmarssyni og Jason Thomas Slade sem í júní 2008 fundu sér leið inn á flugvélastæði við Leifsstöð og tóku þaðan á sprett í átt að vél Icelandair sem þá var nýlögð af stað í átt að flugbrautinni. Í vélinni, sem var á leið til Ítalíu, sat Paul nokkur Ramses, hælisleitandi frá Kenía, á milli tveggja varða laganna sem tryggja áttu að brottvísun hans – í kjölfar synjunar Útlendingastofnunar á efnislegri meðferð hælisumsóknar hans – færi hljóðalaust fram og án vandkvæða. Hlaupurunum tveimur tókst að stöðva vélina og tefja þannig flugtak og brottflutning um stund, allt þar til þeir voru slegnir niður af starfsmönnum vallarins sem keyrt höfðu í óðagoti á eftir þeim. Til að gera langa sögu stutta hlóð uppátækið allverulega utan á sig, og eftir hrinu mótmæla og fjölmiðlaumfjöllunar í kjölfarið var Paul gert kleift að sameinast konu sinni og barni á Íslandi þar sem honum var á endanum veitt hæli.

„En hvorki saksóknarinn né dómarinn treystu sér út í þá sálma, heldur einblíndu á reglugerðir, girðingar, aðvörunarskilti og möguleika manna á að valda skemmdum á flugvélahreyflum með því að sogast inn í þá“

Spretthlaupið launaði ríkisvaldið Hauki og Jason með ákærum. Snemma árs 2010 dæmdi Héraðsdómur Reykjavíkur þá til fangelsisvistar, Hauk í 60 daga, Jason 45 daga á skilorði. Ári síðar ómerkti Hæstiréttur dóminn og vísaði málinu aftur í hérað sökum löglausra breytinga saksóknarans á lagaheimfærslu brotanna í aðalmeðferðinni miðri. Við þriðju meðferð málsins, sem fram fór haustið 2011, freistuðu sakborningarnir þess eins og áður að beita umfram allt siðferðislegum vörnum. Í stað þess að falla í smásmugulegar gildrur ákæruvaldsins – eintómt karp um tæknileg atriði og undirbúning flugvallarhlaupsins – gerðu þeir pólitíska og siðferðislega merkingu „glæpsins“ að miðpunkti málsvarnarinnar: vísuðu til neyðar hins varnarlausa hælisleitanda, bentu á borgaralegan rétt sinn og skyldu til að rétta honum hjálparhönd, og undirstrikuðu áðurnefnd ruðningsáhrif verknaðarins. En hvorki saksóknarinn né dómarinn treystu sér út í þá sálma, heldur einblíndu á reglugerðir, girðingar, aðvörunarskilti og möguleika manna á að valda skemmdum á flugvélahreyflum með því að sogast inn í þá. Að lokum voru tvímenningarnir sakfelldir fyrir brot á lögum um flugvernd og loftferðir, og dæmdir til að greiða hvor um sig 125.000 króna sekt og í sameiningu fjórðung 500.000 króna málsvarnarlauna verjanda síns — samanlagt talsvert lægri upphæð en kostnaður ríkisins við þennan þriggja þátta réttarfarslega farsa.

Þú skalt ekki standa

Lárus Páll Birgisson

Mynd: Pressphotos

Síðara málið er raunar tvö mál, bæði höfðuð gegn sama manninum, sjúkraliðanum Lárusi Páli Birgissyni, sem á árunum 2010–11 var tvívegis sakfelldur í Héraðsdómi Reykjavíkur fyrir brot gegn lögreglulögum. Atvikalýsingin var í bæði skiptin eins: Lárus stóð á stéttinni fyrir utan sendiráð Bandaríkjanna á Laufásvegi, vopnaður skilti með áletruðum skilaboðum gegn stríðsrekstri. Í kjölfar kvörtunar sendiráðsins mættu galvaskir lögreglumenn á svæðið og skipuðu honum að færa sig. Lárus neitaði að hlýða og vitnaði, óhlýðni sinni til stuðnings, í stjórnarskrárvarinn rétt sinn til mótmæla, auk þess sem hann hafði í fórum sínum gögn sem sýndu svart á hvítu að téð gangstétt var alls ekki í umdæmi sendiráðsins, heldur skilgreind sem almannarými í Reykjavíkurborg. Í kjölfarið var hann handtekinn, kærður og ákærður, og að lokum fundinn sekur um að hafa „neitað að hlýða fyrirmælum lögreglu um að færa sig yfir á gangstéttina hinum megin götunnar,“ eins og segir í öðrum dómsúrskurðinum. Í fyrra skiptið var Lárusi ekki gerð sérstök refsing, sem takmarkaði rétt hans til áfrýjunar, en gert að greiða verjanda sínum 200.000 króna laun. Í síðara skiptið kaus hann að verja sig sjálfur, og var refsingin þá „hæfilega ákveðin 50.000 króna sekt“.

Fyrst dómarnir urðu svona lítilfjörlegir er vert að spyrja hvað gróf undan rétti Lárusar til að koma afstöðu sinni á framfæri í almannarými. Hér talar Arngrímur Ísberg, dómari í síðara málinu: „Alkunna er að sendiráð víða um heim hafa á undanförnum árum og áratugum verið skotmörk misindismanna og er því ekki óeðlilegt að starfsmenn þeirra séu á varðbergi gagnvart umferð í allra næsta nágrenni.“ Ekki orð um það meir. Réttlætingin hefst og endar í einni og sömu setningu með ódýrri vísan til samhengislauss og þokukennds orðasambands: einhvers sem „alkunna er.“ Í úrskurði sínum minntist Jón Finnbjörnsson, sem dæmdi í fyrra málinu, á vitnisburð annars lögreglumannanna sem komu á vettvang – hann kvað „enga ógn hafa stafað af ákærða“ – en sá enga þversögn í því að beina því næst athygli að þeirri skyldu íslenskra stjórnvalda „að grípa til viðeigandi ráðstafana til að vernda sendiráð fyrir árásum og koma í veg fyrir röskun á friði eða skerðingu á virðingu þess.“ Líkt og dómarinn benti sjálfur á töldu laganna verðir „ekki sérstakt tilefni til aðgerða“, en þar sem starfsmenn sendiráðsins höfðu óskað eftir aðgerðum lögreglu – og „[e]ftir atvikum verður að telja þessa beiðni hóflega,“ að mati sama dómara – var Lárus frelsissviptur um stund og í kjölfarið dæmdur sekur.

Þér skal refsað

Fljótt á litið virðast dómarnir, hver fyrir sig, ekkert sérlega veigamiklir ríkisvaldinu. (Reyndar þykir síðari sakfelling Lárusar svo léttvæg að í samræmi við reglur frá 2010 er úrskurðurinn óaðgengilegur í dómasafni ríkisins á vefnum – en hvort það eitt útskýri þá fátæklegu umfjöllun sem málið hlaut á sínum tíma verður hér að fá að liggja á milli hluta.) Og þó sakborningarnir þrír hefðu vafalaust allir kosið sýknu, frekar en málamyndadóma, virðast hinar tiltölulega lágu fjársektir vissulega skömminni skárri en langvarandi líkamleg frelsissvipting í fangaklefa.

„Reyndar þykir síðari sakfelling Lárusar svo léttvæg að í samræmi við reglur frá 2010 er úrskurðurinn óaðgengilegur í dómasafni ríkisins á vefnum“

En þá vaknar spurningin: hvers vegna var eiginlega af stað farið? Staðreyndin er vitaskuld sú að bæði málin eru tærar birtingarmyndir síðari túlkunarinnar sem minnst var á hér í upphafi: þeirrar túlkunar að refsingin felist fyrst og fremst í ákærunni, frekar en endilega í dómsúrskurðinum. Ekki aðeins kosta réttarhöldin sakborningana fjárútlát, dýrmætan tíma og illendurnýjanlega orku, heldur hafa þau önnur og verri, margfalt víðtækari samfélagsleg áhrif.

Í fyrsta lagi gefa slík málaferli og dómsúrskurðir lögreglunni í auknum mæli grænt ljós á fullkomlega tilhæfulaus og óstjórnarskrárvarin valdboð, sem og sívaxandi svigrúm til að beita þá einstaklinga ofbeldi sem óhlýðnast skipunum í nafni réttar síns. Í öðru lagi festa þau enn frekar í sessi vægðarlaus viðbrögð við andófi og senda þau skilaboð langt út fyrir skjalasöfn dómstólanna að í því felist pólitískur ávinningur að draga andófsfólk á asnaeyrunum í gegnum löng, þreytandi og kostnaðarsöm réttarhöld; árum saman, eins í tilfelli Hauks og Jasons, eða endurtekið vegna sama löglega verknaðarins, líkt og í máli Lárusar, jafnvel þó skjalfest sé að engin „hætta“ stafi af hinum ákærða, og þó ríkiskassinn komi á endanum út í mínus. Þannig er fólki skapaður viðvarandi ótti við handtökur, réttarhöld, sakfellingar, sektardóma og jafnvel fangelsun — sem auðveldlega dregur úr baráttuþreki og fælir fólk frá því að andæfa kúgun. Slík vofa er vitaskuld ekkert annað en eitt form þöggunar, sem sjálf er önnur tegund kúgunar.

Því mitt er ríkið, réttlætið og tungan

Hvað fyrri túlkunarmöguleikann varðar mætti vissulega velta því upp hvort sakamál á borð við ofangreind geti í einhverjum tilfellum falið í sér úrlausn flókinna félagslegra átaka. Til þess þyrfti málsmeðferðin þó augljóslega að vera frjáls undan uppspunnum fjarstæðum á borð við yfirlýsingar dómara um að eitthvað sé „alkunna,“ sem og inntakslausu orsakasamhengi sem getur af sér óra í líkingu við þá að til þess að „vernda sendiráð fyrir árásum og koma í veg fyrir röskun á friði“ sé mikilvægt að frelsissvipta mann sem „engin ógn“ stafar af. Einnig þyrfti þá réttarkerfið að geta tekist heiðarlega á við eðlilega togstreitu annarsvegar skáldlegrar kröfu lögreglunnar um skilyrðislausa hlýðni, sem og skraufþurra banalíteta á borð við girðingar og aðvörunarskilti; og hinsvegar siðferðislegs og pólitísks réttar einstaklinga til að skipta sér – með beinum hætti og fyrirvaralaust – af veruleikanum sem það tilheyrir og blasir við þeim.

En eins og Haukur Hilmarsson benti á í ræðu sinni við lok réttarhaldanna yfir honum og Jason – ræðu sem á sér einstæðan sess í sögu íslenskra andófsbókmennta – er sá fylgifiskur þess að dragast í gegnum réttarkerfið, sem umfram alla aðra niðurlægir sakborninginn, það hlutskipti að þurfa stöðugt að eiga í díalóg sem byggir allur og eingöngu á forsendum ríkisvaldsins. Engu skiptir hversu fús hinn saksótti er til að ræða gjörðir sínar og takast á um réttmæti þeirra við þessa tvo arma ríkisins, ákæru- og dómsvaldið: tungumál réttlætisgyðjunnar virðist varla rúma neinn gráskala, engar flækjur, engan núning. Einhverjir vilja eflaust meina að vogin sé gölluð og skálarnar götóttar. Þegar öllu er á botninn hvolft er þó líklegra að þessi tyftunaraðferð – að refsa andófsfólki með langvarandi málaferlum í réttarsölum ríkisvaldsins – sé einmitt það sem úrlausnir samfélagslegra átaka og fullnæging réttlætisins snúast í raun og veru um.