GRECO, samtök ríkja gegn spillingu, telja að óljós mörk milli ábyrgðarsviða almenna ákæruvaldsins og hins sérstaka ákæruvalds Alþingis gagnvart ráðherrum geti haft letjandi áhrif á saksóknaraembættin að því er varðar rannsóknir á spillingu æðstu valdhafa. 

Þetta kemur fram í skýrslu um fimmtu úttekt samtakanna á Íslandi sem var gerð opinber í morgun. Viðmælendur rannsóknarteymis GRECO á Íslandi, meðal annars fulltrúar ríkisstofnana, telja margt benda til þess að stofnanir ákæruvaldsins skorti vilja og sjálfstæði til að eiga frumkvæði að rannsóknum á lögbrotum æðstu handhafa framkvæmdarvalds. Handhafar saksóknarvalds veigri sér jafnvel við að setja af stað rannsóknir sem kunni að ógna starfsframa þeirra.

„Saksóknarar staðfestu að fyrir utan eitt mál, gegn ráðuneytisstjóra fjármálaráðuneytisins sem fékk að endingu tveggja ára fangelsisdóm fyrir innherjasvik, hefðu þeir aldrei rannsakað æðstu embættismenn ríkisins, svo sem ráðherra ríkisstjórnar,“ segir í skýrslunni. „Bent var á að slík mál endi frekar með afsögn viðkomandi ráðherra eftir að þrýstingurinn er orðinn óbærilegur. Í umræðum var stundum vísað til þeirrar upplifunar almennings að ráðherrar nytu refsileysis þótt ástandið virtist vera að batna – fyrir fáeinum árum hefði ráðherra ekki einu sinni sagt af sér.“ 

Úttekt GRECO tók annars vegar til æðstu handhafa framkvæmdarvalds og hins vegar til löggæslu. Til æðstu handhafa framkvæmdarvalds teljast ráðherrar, ráðuneytisstjórar og aðstoðarmenn ráðherra vegna eðlis starfs þeirra og nálægðar við starfssvið ráðherra. 

Stundin fjallaði nýlega um afgerandi mun á aðgerðum eftirlitsaðila á Íslandi og í Svíðþjóð gegn spillingu. Á undanförnum tveimur árum hefur ákæruvaldið í Svíþjóð hafið rannsókn á tveimur ráðherrum vegna spillingar þótt þar hafi komið fram takmarkaðri vísbendingar en í sambærilegum vandræðamálum íslenskra ráðherra.

Ólíkt því sem tíðkast í Svíþjóð eru spillingar- og aðstöðrubrasksmál á Íslandi aldrei rannsökuð sem meint mútumál, en engin dæmi þekkjast frá þessari öld um að stjórnmála- eða embættismaður á Íslandi hafi verið ákærður fyrir mútuþægni. Til samanburðar voru til dæmis fimm sænskir embættismenn ákærðir í fyrra fyrir að þiggja mútur af því þeir fengu ókeypis hátíðarkvöldverði frá tveimur félögum tónskálda og textahöfunda í Svíþjóð nokkrum árum áður. 

Mynd: Pressphotos.biz

Í viðtali við Stundina í fyrra sagði Helgi Magnús Gunnarsson vararíkissaksóknari að erfitt væri fyrir ákæruvaldið að stunda mikla frumkvæðisvinnu eins og rannsóknir á spillingarmálum út frá upplýsingum sem kæmu fram í fjölmiðlum. Ákæruvaldið hefði margt á sinni könnu. „Héraðssaksóknari hefur fullt af verkefnum sem óþarfi er að ég telji upp hér og hann mun ekki fókusera sérstaklega á spillingu. En spillingarmál er einn af þeim málaflokkum sem embættið mun þurfa að sinna,“ sagði Helgi sem taldi „fráleitt“ að stofna sérstaka spillingardeild innan ákæruvaldsins á Íslandi þar sem slík deild myndi ekki bera sig rekstrarlega: „Það er alveg fráleitt að stofna sérstaka deild, í þeim skilningi að um eiginlegt embætti væri að ræða, til að sinna spillingarrannsóknum á Íslandi. Þrátt fyrir allt eru mjög fá mál sem upp koma, enda Íslendingar fáir. Slík deild yrði aldrei rekstrarlega hagkvæm þar sem þar mundu ekki starfa nema 2–5 starfsmenn og málin fá.“

Þá sagði Valtýr Sigurðsson, fyrrverandi ríkisskattstjóri, að rannsóknir á spillingu væru viðkvæmar. „Þetta myndi alls ekki gerast í svona pólitískum málum. Það held ég að væri mjög viðkvæmt. Ef menn rjúka svona af stað og svo kemur réttmæt skýring eftir kannski tvo daga. Það væri kannski helst ef einhver hefur beinlínis komið ákveðnu kæruefni á framfæri til dæmis með tölvupósti eða kæru.“

Í skýrslu GRECO er bent á að túlka megi 11. gr. laga ráðherraábyrgð með þeim hætti að fyrir Landsdómi sé fyrst og fremst fjallað um pólitísk brot sem séu refsiverð samkvæmt ráðherraábyrgðarlögum, en brot á almennum hegningarlögum geti verið tilfallandi. Í 3. mgr. 11. gr. laganna kemur fram að hafi ráðherra „jafnframt brotið gegn hinum almennu hegningarlögum“ skuli hegningin tiltekin í einu lagi í dómi Landsdóms. „Ef þessi túlkun er rétt, þá eru það saksóknarar sem bera meginábyrgð á því að hefja rannsóknir á háttsemi ráðherra. Þeir ættu að leika lykilhlutverk í þeim efnum,“ segir í skýrslu GRECO. 

Níu ábendingar til stjórnvalda varðandi
æðstu handhafa framkvæmdarvalds

Skýrslunni fylgja alls 18 ábendingar til íslenskra stjórnvalda um úrbætur, þar af níu varðandi æðstu handhafa framkvæmdarvalds. Ábendingarnar voru þýddar á íslensku og birtar á vef Stjórnarráðsins í vikunni, en hér má sjá ábendingar GRECO til úrbóta hvað varðar æðstu handhafa framkvæmdarvalds á Íslandi.

1. Unnin verði stefna til að bæta heilindi og varnir gegn hagsmunaárekstrum hjá æðstu handhöfum framkvæmdarvalds, þar á meðal með virkri ráðgjöf, vöktun og eftirfylgni.

2. Siðareglur fyrir æðstu handhafa framkvæmdarvalds verði samræmdar, unnið verði leiðbeiningarefni með skýringum og raunhæfum dæmum og hægt verði að leita ráðgjafar um þær í trúnaði. Þá verði til staðar eftirlitsaðili með framkvæmd siðareglnanna og viðurlagakerfi komið á fót.

3. Komið verði á fót skilvirkum ferlum til að efla vitund æðstu handhafa framkvæmdarvalds um opinber heilindi, þar á meðal með reglulegri fræðslu.

4. Settar verði reglur um samskipti æðstu handhafa framkvæmdarvalds við hagsmunaaðila og aðra aðila sem leitast eftir því að hafa áhrif á undirbúning löggjafar og önnur störf stjórnvalda.

5. Reglur um aukastörf æðstu handhafa framkvæmdarvalds verði endurskoðaðar og gerð skýrari grein fyrir því hvaða störf eru heimil og hver ekki.

6. Settar verði skýrari reglur um gjafir og önnur fríðindi fyrir æðstu handhafa framkvæmdarvalds, þar sem gert yrði ráð fyrir skýrum farvegi fyrir tilkynningar, birtingu upplýsinga og viðeigandi ráðgjöf til að tryggja að tekið sé á öllum tegundum fríðinda með viðunandi hætti.

7. Settar verði reglur um störf æðstu handhafa framkvæmdarvalds eftir að störfum fyrir hið opinbera lýkur.

8. Hagsmunaskráningarkerfi æðstu handhafa framkvæmdarvalds verði bætt, sér í lagi með því að taka tillit til verðmætis eigna þeirra, fjárhæðar framlaga til þeirra og skuldbindinga. Þá verði athugað hvort efni séu til að víkka skráningarskylduna og láta hana ná yfir maka og börn á forræði viðkomandi, með tilliti til þess að slíkar upplýsingar þyrfti ekki endilega að birta opinberlega.

9. Trúverðugleiki hagsmunaskráningarkerfis fyrir æðstu handhafa framkvæmdarvalds verði aukinn, með því að leitast við að tryggja að farið verði eftir reglum með eftirliti, viðeigandi ráðgjöf og fræðslu og með því að setja á fót viðurlagakerfi þegar skráning er ófullnægjandi.