Í grein Smára McCarthy, „Þurfum við aðra öld af mannvonsku“ eru nokkrar fullyrðingar sem heyrast oft, en þarf að fara að kveða í kútinn. Mig langar sérstaklega að fjalla um eina þeirra. Í greininni segir „Stríðin í fyrrum Júgóslavíu enduðu með því að þjóðernislega blönduðu löndin Serbía og Króatía urðu mestmegnis „hreinræktuð“... Þjóðarmorðin á Kosóvó-Albönum í kringum lok 20. aldar, og nauðungaflutningar Albana, Rómafólks, og Múslima á svæðinu, var eins og til að setja punkt við heila öld af óviðjafnanlegri mannvonsku.“
Það er ekkert undarlegt við það að þessi fullyrðing komi fram. Hún er hluti af þeirri sögutúlkun sem tuggin hefur verið um þessa skelfilegu atburði: Þetta er stóra hetjusaga NATÓ og Vesturlanda. Hún er endurtekin aftur og aftur í sögubókum fyrir börn, og í fréttaskýringum um stríðsrekstur. En hún er ekki einungis röng heldur er sú blekking sem felst í henni hluti af goðsögn sem hefur skaðleg áhrif á heiminn allan.
„Hún er ekki einungis röng heldur er sú blekking sem felst í henni hluti af goðsögn sem hefur skaðleg áhrif á heiminn allan.“
Í raun eru um tvær rangar fullyrðingar að ræða. Sú fyrri er sú að Króatía og Serbía hafi orðið „mestmegnis hreinræktuð“. Hér verður einkum fjallað um dæmi Serbíu. Sannleikurinn er sá að í raun var Serbía þá, og er reyndar enn, eitt þeirra ríkja Evrópu sem tóku á móti flestum flóttamönnum frá öðrum löndum. Yfir 500 þúsund manneskjur flúðu frá Króatíu og Bosníu-Hersegóvínu á stríðsárunum, og um 220 þúsund frá Kosóvó. Enn í dag tekur Serbía á móti fjölda flóttamanna, nú frá Sýrlandi og öðrum átakasvæðum. Einungis Svartfjallaland, Svíþjóð og Noregur taka við fleiri flóttamönnum miðað við höfðatölu í Evrópu. Hið sama verður hinsvegar ekki sagt um héraðið sem slitið var frá Serbíu með valdi árið 1999, Kosóvó.
Serbía er enn nokkuð blandað samfélag á evrópskan mælikvarða. Lýðfræðiupplýsingar fyrir Serbíu, þegar Kosóvó er frátekin, eru skv. Wikipedia: 83% Serbar, og 17% af öðrum þjóðernum. Önnur Evrópuríki eru jafnan mun einsleitari en þetta. Til dæmis er hlutfall ráðandi þjóðarbrota nokkurra Evrópuríkja eftirfarandi: Ísland: 93 %, Noregur, 86%, Finnland: 96%, Þýskaland: 92,3%, Litháen, 84,1%, Pólland, 93,5%, og Króatía, 90,4%. Það er því ekkert sérstaklega mikil þjóðernisleg einsleitni í Serbíu; þ.e., Serbía er ekkert sérstaklega „hreinræktuð“.
Hin fullyrðingin varðar hið meinta þjóðarmorð og nauðungarflutninga þessara þjóðarbrota frá Serbíu. Hér verður að svara í lengra máli.
Kosóvó: Fjöldamorðin sem áttu sér aldrei stað
Skömmu áður en loftárásirnar hófust og á meðan þeim stóð héldu forráðamenn Atlantshafsbandalagsins því fram að yfirvöld í Serbíu bæru ábyrgð á gríðarlegum fjölda dauðsfalla í Kosóvó. Utanríkisráðuneyti Bandaríkjanna lýsti því yfir þann 19. apríl 1999 að 500 þúsund Kosóvó Albanir væru týndir og hugsanlega látnir (Erlanger, Wren, 1999). William S. Cohen varnarmálaráðherra var varkárari þann 16. maí er hann sagði að allt að 100.000 albanskir karlmenn í Kosóvó hefðu horfið og að hann óttaðist að þeir væru látnir. Grimmd Serba var sögð ómanneskjuleg og ýmsar sögur gáfu í skyn að eitthvað ætti sér stað í Kosóvó sem líkja mætti við sögur um fjöldamorð nasista í síðari heimsstyrjöldinni. Í einni grein New York Times var t.d. sagt að á hverju kvöldi keyrðu trukkar að námum Trepca og að hin óvenjulega lykt frá þeim væri hugsanlega af brennandi líkum.
Á meðan loftárásum NATÓ stóð minnkuðu tölurnar sem notaðar voru til að lýsa fjölda fórnarlamba Júgóslava. Geoff Hoon, talsmaður utanríkisráðuneytis Breta, sagði að samkvæmt bráðabirgðatölum virtust 10.000 manns hafa verið myrtir í meira en 100 fjöldamorðum. Bill Clinton var ekki svo hógvær og hélt því fram að „tugir þúsunda manna“ hefðu verið myrtir af fyrirskipun Milosevic.
Eftir að loftárásunum lauk kom í ljós að fjöldi fórnarlamba sem vísað var í til að réttlæta ígrip Atlantshafsbandalagsins voru engan veginn nálægt því sem sögur höfðu greint. Glæpatæknimenn frá 17 ríkjum höfðu komið saman í Kosóvó fljótlega eftir að loftárásunum lauk til að safna sönnunargögnum um stríðsglæpi sem júgóslavneski herinn hefði framið og fyrstu niðurstöður komu fram nokkrum mánuðum síðar. Daniel Pearl og Robert Block, blaðamenn hjá Washington Post, greindu frá því, áramótin 1999-2000, að niðurstöður rannsóknarteymanna væru áfall fyrir Alþjóðlega glæpadómstólinn um málefni Júgóslavíu (ICTY). Fjöldi fallinna væri nálægt þeim sem greint var frá sem fjölda fallinna í átökum UÇK (frelsishers Kosóvó) og serbneskrar lögreglu og hers. Þann 11. Nóvember 1999 kom fram í grein í New York Times að eftir 5 mánaða rannsóknir og uppgröft á 195 af alvarlegustu grafarsvæðunum sem áttu að innihalda þúsundir líka kom í ljós að ekki einu sinni brot af meintum 500.000 eða 100.000 líkum hefðu fundist.
„Eftir að loftárásunum lauk kom í ljós að fjöldi fórnarlamba sem vísað var í til að réttlæta ígrip Atlantshafsbandalagsins voru engan veginn nálægt því sem sögur höfðu greint.“
Rannsóknarlögregla Bandaríkjanna, FBI, var meðal þeirra aðila sem var falið að rannsaka stríðsglæpi Serba í kjölfar vopnahlésins. 65 manna hópur undir stjórn Louis J. Freeh sá um verkið en niðurstöður hópsins voru ekki þær sem búist var við. Engar fjöldagrafir fundust (fjölmennasta gröfin, við Ljubenic, innihélt 7 lík en ekki 350 eins og haldið hafði verið fram) og þjóðerni hinna látnu var óljóst. Ennfremur fannst ekkert sem benti til fjöldamorða og líkbrennslu við námur Trepca.
Brian Honeybourn sem tók þátt í glæparannsóknum í Kosóvó frá Kanada sagði í viðtali við dagblaðið The Ottawa Citizen að þær grafir sem teymi hans hafi fundið hafi einungis verið einsmanns grafir að undanskilinni einni sem innihélt 20 lík og einni sem innihélt 11. Hann bætti við því að „það verði erfitt fyrir þá halda til streitu ásökunum um þjóðarmorð þegar einungis 5000 lík standa á bakvið þær… Þeir í Haag virðast vera að verða örvæntingafullir“. Garth Prithcard, kvikmyndagerðarmaður, sem fór með kanadíska teyminu til Kosóvó sagði „þetta var fjöldamorð sem aldrei átti sér stað“. Hann fór ásamt Brian Strongman, yfirmanni teymisins á fund Louise Arbor, aðalsaksóknara stríðsglæpadómstólsins í Haag og gagnrýndu hana fyrir að ganga erinda stríðshauka í Washington og London. Hann sagðist hafa „verið á staðnum þegar teymið tilkynnti Loise Arbour að það væru engin 200 þúsund lík að finna og hún vildi ekki heyra það“.
Í ágúst 2000 höfðu glæpatæknateymin svo loks lokið uppgreftri sínum og gáfu upp endanlega fjölda líka sem höfðu fundist: 2788. Í fæstum tilfellum lá fyrir hvaða aðilar stóðu fyrir þeim ódæðum, Serbíustjórn eða frelsisher Kosóvó og í fæstum tilfellum var vitað hver fórnarlömbin voru; hversu margir væru Serbar, hversu margir Albanir, Roma o.s.frv. Auk þess var ekki var vitað hversu mörg fórnarlambanna væru hermenn og liðsmenn UÇK, en KFOR sveitirnar höfðu reyndar lýst því yfir í júlí 1999 að af þeim 2150 líkum sem fundist höfðu þá væru 850 talin vera fórnarlömb stríðsglæpa. Fyrstu viðbrögð ICTY við þessum tölum voru að rannsaka nokkuð villtar ásakanir um að hersveitir Júgóslava hefðu fryst líkin og keyrt þeim út að hafi þar sem þeim var svo hent. En engar sannanir voru fyrir þessum ásökunum.
Réttarhöldin
Milosevic og nánustu samstarfsmenn hans, Milan Milutinovic, Nikola Sainovic, Dragoljub Ojdanic og Vlajko Stojiljkovic, voru kærðir fyrir glæpi gegn mannkyninu og brot á lögum eða venjum í stríði (violations of the laws or customs of war). Í kærunni voru nefnd 548 möguleg fórnarlömb í 10 mismunandi atburðum (ICTY, 2001). Það var verkefni saksóknara að sýna fram á að Milosevic hafi ráðagert um og/eða skipað fyrir um einhverja af þessum atburðum. Ef tækist að sanna að einhver þeirra hafi raunverulega verið stríðsglæpir og jafnframt að hafi verið skipulagðir, útfærðir eða samþykktir af Milosevic væri hægt að sakfella hann fyrir glæpina sem hann var kærður fyrir. En ef í ljós kæmi að hinir látnu hefðu verið fórnarlömb annarra en Júgóslavíuhers, t.d. fórnarlömb NATÓ, UÇK, sjálfssprottinna ofbeldissveita eða annarra gerenda sem höfðu framið ódæðisverk án þess að Milosevic og félagar hans hefðu komið nærri skipulagningar þeirra var bara ein niðurstaða möguleg; Milosevic væri saklaus. Sú niðurstaða var hættuleg NATÓ, enda var grundvöllur ígripa samtakanna meint sekt Milosevic. Fjöldi fórnarlamba sem Milosevic var bendlaður við var þegar agnarsmár í samanburði við órökstuddar ásakanir; en þá hlupu tölur um fórnarlömb á hundruðum þúsunda. Gríðarlegu púðri hafði verið eytt í alla ígripasögu vesturlanda og Atlantshafsbandalagsins í Serbíu, í áróðursherferðir í fjölmiðla og til að byggja sjálfan glæpadómstólinn á þeim forsendum að Milosevic væri sekur. Dómur hafði fyrir löngu fallið í málinu í fjölmiðlum: Milosevic var sjálfur Slátrarinn á Balkanskaganum, einn versti fjöldamorðingi heims; það var bara formsatriði að finna í raun sannanir fyrir ásökununum; það hlyti að vera auðvelt.
„Milosevic var sjálfur Slátrarinn á Balkanskaganum, einn versti fjöldamorðingi heims; það var bara formsatriði að finna í raun sannanir fyrir ásökununum; það hlyti að vera auðvelt.“
En svo reyndist ekki vera. Á þeim fjórum árum sem réttarhöldin stóðu yfir fundust engar óyggjandi sannanir fyrir því að Milosevic hafi verið sekur um stríðsglæpi í Kosóvó, þaðan af síður þjóðernishreinsanir. Þetta ætti ekki að koma á óvart þeim sem hafa lesið sjálfa kæruna. Það fyrsta sem vekur athygli við lestur hennar er að einungis einn af tíu atburðum sem nefndir eru sem mögulegir glæpir gegn mannkyninu áttu sér stað áður en loftárásir NATÓ hófust. Þetta er gríðarlega þýðingamikið. Loftárásirnar sjálfar voru haldnar á þeirri fyrirframgefnu forsendu að Júgóslavía undir stjórn Milosevic væru sek um slíka glæpi og að loftárásirnar myndu stöðva þær og koma í veg fyrir enn meiri hörmungar. En ef sú forsenda stóðst ekki, þá var ljóst að loftárásirnar voru háðar á fölskum forsendum. Það sem meira er, loftárásirnar urðu mun fleira fólki að bana en allir þeir atburðir sem nefndir eru í kærunni. Svo kom í ljós að sum fórnarlambanna sem nefnd eru í kærunni á Milosevic létust vegna sprengja NATÓ. Her og lögregla Serbíu gerðist sek um fjöldamorð og önnur illvirki, en þetta virðast ekki hafa verið miðstýrðir atburðir. Eina tilfellið um stríðsglæpi sem átti sér stað áður en loftárásirnar hófust var Racak atvikið svokallaða þar sem um 42 hermenn frelsishers Kosóvó voru vegnir. Því lýsti William Walker, erindreki Bandaríkjastjórnar, sem fjöldamorði á saklausum borgurum áður en rannsókn fór fram. Mikið var slegist um hvað fór eiginlega fram í Racak og hvort um stríðsglæpi hafi í raun verið að ræða. Það var ekki að ástæðulausu. Ef í ljós kæmi að Racak atburðurinn hefði ekki verið fjöldamorð sem Milosevic bæri ábyrgð á væri fjöldi fórnarlamba sem Milosevic bæri ábyrgð á í Kosovó núll. Með því væri endanlega hrunin öll blekking um að stríð NATÓ hefði verið af „mannúðarástæðum“. Allar kröfur NATÓ til yfirráða, sem nefnd eru í Rambouilliet skjölunum, væru um leið dauðar.
Varla er svo hægt að líta framhjá spurningunni, hverju væri Milosevic að reyna að ná fram með því að flæma Albana úr landi í Kosóvó? Ef hann hefði t.a.m. viljað losna við múslima úr samfélaginu, hversvegna byrjaði hann þá ekki á þeim hundruðum þúsunda múslima sem búa í mið-Serbíu? Hvernig gæti yfirlýstur kommúnisti og and-þjóðernissinni fengið skyndilega þá grillu að hann óskaði eftir að „hreinsa“ ríkið af einni af mörgum þjóðum þess? Síðast en ekki síst hýsti Serbía mesta fjölda flóttamanna í öllum fyrrverandi ríkjum Júgóslavíu. T.d. var áætlað að á milli 500 til 800 þúsund Roma fólks hafi búið í Serbíu í kjölfar stríðsins, en þessi þjóð hafði verið flæmd úr öllum öðrum ríkjunum; nú síðast frá Kosóvó. Hvernig kemur það heim og saman við þá kenningu að Serbíustjórn hafi stundað þjóðernishreinsanir í Kosóvó? Það gæti vel verið að þessir stjórnmálamenn hafi fengið illskukast og fyrirskipað lögregluþjónum að ráðast á saklausa borgara, en það virðist ótrúverðugt.
Við fengum einfalda mynd af því hvað væri á seyði í Kosóvó: Þjóðarmorð. Serbar væru að reyna að hreinsa Kosóvó af fólki af albönskum uppruna og stór harmleikur væri í uppsiglingu. Ýmis vafasöm gögn voru lögð fram til að sanna þessa fullyrðingu. Þáverandi utanríkisráðherra Þýskalands; Joschka Fischer, hélt því t.d. fram á blaðamannafundi, 7. apríl 1999, að ríkisstjórn hans hefði fundið áætlun serbneskra stjórnvalda um þjóðernishreinsanir; skjal sem kallaðist Potkova, eða aðgerð skeifa. Þetta skjal sagði Fischer sanna að Serbar hefðu sett af stað skipulagða þjóðernishreinsunarherferð gegn fólki af albönskum uppruna. Eftir loftárásirnar kom í ljós að þessi frásögn var þvættingur og byggðist sennilega á rannsókn búlgörsku leyniþjónustunnar. Nafnið, sem reyndar er króatíska orðmyndin (hin serbneska er potkovica) var fengið frá gamalli áætlun Júgóslavíu Títós sem fjallaði um viðbrögð ef erlend ríki reyndu innrás í Júgóslavíu frá suðri og ef Albanía væri í liði með innrásarhernum. Í réttarhöldunum kom ekkert fram sem benti til þess að yfirvöld stunduðu skipulagðar þjóðernishreinsanir. Þessar sögur voru hugarspuni.
„Í réttarhöldunum kom ekkert fram sem benti til þess að yfirvöld stunduðu skipulagðar þjóðernishreinsanir. Þessar sögur voru hugarspuni.“
Á meðan loftárásunum stóð ríkti stríðsástand í Kosóvó. Sjálfar sprengjurnar drápu ekki færri en 1500 manns; UÇK-menn settu í fluggírinn og drápu, pyntuðu og rændu hundruðum, jafnvel þúsundum manna. Vopnaðar sveitir Serba frömdu líka hræðilega glæpi og myrtu fjölda manna með köldu blóði. Á meðan þessu stóð flúðu vissulega hundruð þúsunda úr héraðinu, en ekki vegna skipulagðra þjóðernishreinsana Júgóslavíu. Fólk flúði hið hræðilega stríð, og einnig loftárásirnar.
Saksóknurum ICTY mistókst að sýna fram á að Milosevic hafi fyrirskipað þjóðernishreinsun. Formlegur úrskurður á sekt eða sakleysi Milosevic fékkst hinsvegar aldrei. Milosevic lést á dularfullan hátt á meðan hann var í gæslu stríðsglæpadómstólsins í Haag. En rannsóknirnar töluðu sínu máli. Engin forsenda stríðsreksturs NATÓ í Júgóslavíu stóðst. Þrátt fyrir fjálglegar yfirlýsingar stunduðu júgóslavnesk stjórnvöld ekki þjóðernishreinsanir í Kosóvó, en hið sama er ekki hægt að segja um þá sem NATÓ studdi í deilunni, UÇK.
Fjöldamorð og þjóðernishreinsanir frelsishers Kósóvvó (UÇK)
Íbúar Kosóvó höfðu réttmætar ástæður til að berjast fyrir réttindum sínum sem voru oft fótum troðin. Kosóvó Albanir fengu t.a.m. aldrei stöðu þjóðar í Júgóslavíu eins og sex aðrar þjóðir í ríkinu fengu og tekjur þar voru ætíð hinar lægstu í ríkjasambandinu. Ýmsar hreyfingar börðust fyrir réttindum Kosóvó Albana og sú vinsælasta var eflaust hreyfing Ibrahims Rugova. Sú hreyfing vildi nota friðsamar leiðir til að ná fram markmiðum sínum. En af öllum hreyfingum sem hægt var að styðja í Kosóvó völdu NATÓ sennilega þá verstu: Frelsisher Kosóvó (UÇK). Ofbeldissaga þeirra er löng.
Heildarfjöldi þeirra sem myrtir voru af UÇK er nokkuð á reiki. Samkvæmt skýrslu serbneskra yfirvalda myrtu samtökin 988 manns og rændu 287 á tímabilinu 1. janúar 1998 til 10. júní 1999. Ákveðinn blekkingarleikur ríkir þegar fjallað er um fjölda fallinna í stríðinu í Kosóvó. Richard Holbrooke sagði t.d. í blaðaviðtali strax sumarið 1998 að „meira en 300 manns, aðallega fólk af albönsku þjóðerni, hefur látist síðan baráttan fór að harðna á milli hers og lögreglu undir stjórn Serba og aðskilnaðarsinnanna í frelsisher Kosóvó“ (Brown, 1998). Af þessari setningu mætti til dæmis ætla að gerendurnir hefðu í flestum tilfellum verið Serbar, enda væru flest fórnarlambanna Albanir. En svo er ekki. Stór hluti fórnarlamba UÇK var fólk af albönsku þjóðerni; fólk sem var sakaður um friðþægi við Serba og stuðningsfólk Ibrahims Rugova. Meirihluti fórnarlambanna voru hinsvegar Serbar. Stofnunin Humanitarian Law Center í Belgrad, sem fjármögnuð er af Evrópuráðinu (European Commission) sagði að af um 12000 fórnarlömbum stríðsins í Kosóvó væru um 8000 Serbar.
„Mörg fórnarlömbin létust eftir að morðingjar þeirra athuguðu „hversu marga líkama ein kúla getur farið í gegnum““
Erfitt er að henda reiður á þeim ofbeldisverkum sem frelsisherinn framdi á meðan loftárásunum stóð því erfitt hefur verið að handsama hina seku. En til eru undantekningar. Í desember 2008 handtók serbneska lögreglan 10 menn sem sakaðir voru um að vera meðlimir í UÇK og hafa framið stríðsglæpi í Kosóvó 1999. Talið er að þessir menn hafi verið í hinum svokallaða Gnjilane hópi UÇK sem grunur leikur á að hafi rænt um 159 manns af serbneskum uppruna og myrt 51 á tímabilinu júní til október 1999. Í fórum þeirra fundust myndir sem sýna nokkra af mönnunum ásamt fórnarlömbum þeirra. Verstu fjöldamorðin sem hópurinn framdi áttu sér stað í Gnijale sumarið 1999. Fjölda fólks var þá smalað saman í skóla. Fólkið var „klætt úr öllum fötum sínum, bundið, barið og svo stungið með hnífum. Hlutar af líkömum sumra þeirra voru skornir af áður en fólkið var tekið af lífi. Mörg fórnarlömbin létust eftir að morðingjar þeirra athuguðu „hversu marga líkama ein kúla getur farið í gegnum““. Líkin voru svo hlutuð í sundur og flutt á mismunandi staði (Arvinites, 2008).
Þegar loftárásunum lauk og júgóslavnesk stjórnvöld hættu að hafa nokkur tök í héraðinu hófst ægilegt blóðbað. Strax 23. júlí 1999 réðst sveit UÇK á bændur sem unnu við slátt við þorpið Gracko í Kosóvó. 14 bændur voru myrtir. Sum líkin voru illa leikin eftir árásina. Morðin vöktu mikinn ugg meðal minnihlutahópa í Kosóvó, enda var strax ljóst að tilvist 36,500 NATÓ hermanna var engin vörn fyrir þá. Um þúsund manns, flestir af serbneskum uppruna en margir sem teljast til annarra minnihlutahópa (m.a. Tyrkir, Egyptar og slavneskir múslímar) voru myrtir næstu misseri og um 200 þúsund manns flæmdir burt úr héraðinu; nærri tveir þriðjuhlutar allra íbúa Kosóvó sem voru ekki af albönsku þjóðerni (HRW, 2004). Gyðingasamfélagið í Kosóvó hvarf t.a.m. að fullu. Fólk af Roma-þjóðerni varð hvað verst fyrir barðinu á frelsishernum og verst varð ástandið hjá þeim eftir að NATÓ hafði tekið yfir stjórn í héraðinu. Þegar júgóslavneski herinn gat ekki lengur verndað fólkið varð það varnarlaust gagnvart árásum UÇK. Þetta er sorglegt, ekki síst í ljósi þess að áður bjuggu um 120 þúsund Roma í Kosóvó og samkvæmt Cahn (2001) var Pristina hjarta Roma-menningarinnar á Balkanskaganum. Hvergi voru fleiri af Roma þjóðerni í háskólanámi en þar; þaðan komu þekktustu skáld og fræðimenn Roma fólks. Miskunnarlaus herferð gegn þeim, sem fólst í að „myrða, ræna og nauðga Roma fyrir framan fjölskyldumeðlimi“ og „ráðast í hús Roma fólks að næturþeli og hóta að myrða alla íbúana ef þeir væru enn þarna eftir“ var látin óáreitt af alþjóðasamfélaginu (Cahn, 2001). Meir að segja Ashkalie fólkið, sem er Romafólk sem hefur reynt að taka upp albanska siði og tala albönsku sem fyrsta mál var barið og flæmt úr landi.
„Miskunnarlaus herferð gegn þeim, sem fólst í að „myrða, ræna og nauðga Roma fyrir framan fjölskyldumeðlimi““
Flóttamennirnir höfðu í raun ekki í nein hús að venda. Sumir fengu gistingu hjá hjá vinum eða fjölskyldumeðlimum langt fjarri heimkynnum sínum, sumir reyndu að sofa í bílhræjum og yfirgefnum byggingum o.s.frv. 240 þúsund flóttamenn, flestir þeirra Serbar eða Roma flúðu til Serbíu, norðurhluta Kosóvó sem er undir stjórn Serba eða Svartfjallalands eftir að NATÓ hóf loftárásir sínar og um 60 þúsund flúðu til annarra landa. Árið 2003 höfðu einungis 7000 séð sér fært að flytja til baka. Margir höfðu reynt, en komu að húsum sínum brenndum og lentu í ofbeldishótunum frá nágrönnum sínum (Farnam, 2003). Flóttamennirnir voru einfaldlega ekki velkomnir til baka. Þeir sem reyndu fengu að kynnast móttökum albanskra þjóðernissinna eins og þeim sem áttu sér stað í ágúst 2003. Nokkur serbnesk börn sem léku sér þá við sund í litlu vatni voru skotin til bana einungis degi áður en áætlað var að um 200 Serbar sneru aftur í bæinn Gorazdevac. Hætt var við endurkomuna.
Árásir á minnihlutahópa jukust ár frá ári og friðargæslulið úr vestri reyndist gagnslaus sem vörn. Serbar urðu sérstaklega illa úti og í desember 2003 greindi glæpadómstóllinn fyrir málefni Júgóslavíu frá því að frá því í júní 1999 hefðu 1192 Serbar verið myrtir, 1303 verið rænt og 1305 verið særðir í árásum UÇK (Vincent, 2003).
Þjóðernissinnar létu sér ekki nægja að hreinsa Kosóvó af óæskilegu fólki, heldur fór einnig í gang kerfisbundin herferð til að afmá ummerki um sögu fólksins. Árið 2003 höfðu um 110 musteri serbnesku rétttrúnaðarkirkjunnar verið jöfnuð við jörðu. Mörg þeirra þóttu miklar sögugersemar (Deliso, 2003). Kaþólikkar af albönskum uppruna (en þeir eru um 2% íbúa Kosóvó), auk gyðinga, hafa orðið vitni af svipaðri eyðileggingu á sögulegum minjum sínum.
„Vitað væri að UÇK hefði selt líffæri á svartan markað í Istanbul úr fólki sem þau höfðu rænt.“
Nýlega hefur komið í ljós að frelsisher Kosóvó flutti fjölda fólks, flesta af serbnesku þjóðerni, frá Kosóvó til Albaníu í leynilegar fangabúðir, bæði fyrir og eftir stríðslok. Carla del Ponte, fyrrverandi yfirdómari alþjóðlega glæpadómstólsins í Haag fyrir málefni fyrrum Júgóslavíu (ICTY), sagði svo frá því í bók sinni „The Hunt: Me and the War Criminals“, að vitað væri að UÇK hefði selt líffæri á svartan markað í Istanbul úr fólki sem þau höfðu rænt. Fólkinu var haldið á lífi eins lengi og mögulegt var og oft létust þau ekki fyrr en í annarri aðgerð sinni. Frekari eftirgrennslan blaðamanna hefur sannreynt þessar ásakanir. Bærinn Kukes, sem er nærri landamærunum við Kosóvó, var ein helsta bækistöðin fyrir þessa starfsemi. Fangarnir voru að mestu óbreyttir borgarar og virðast hafa verið valdir af handahófi (Montgomery, 2009). Sumir fanganna voru fluttir til húss í úthverfi bæjarins Burrel í miðri Albaníu. Samkvæmt vitnisburði fyrrverandi meðlims frelsishers Kosóvó voru líffæri fjarlægð úr föngunum sem þangað komu. Þegar lítill hópur eftirlitsmanna frá Sameinuðu þjóðunum athuguðu húsið árið 2004, vegna þrálátrar beiðni frá blaðamanninum Michael Montgomery, kom í ljós að a.m.k. eitt herbergið hafði verið útatað í blóði og þegar grennslast var í garðinum fannst fjöldi læknaverkfæra og lyfja í ruslatunnu. Þar á meðal voru vöðvaslakandi lyf, læknagrímur, sótthreinsilyf og önnur verkfæri sem má telja ólíklegt að sé mikið notað í venjulegu heimili.
Þegar sönnunargögnin fyrir tilvist þessara búða voru færðar til saksóknara stríðsglæpadómstólsins í Haag fengust þau svör að ekki væri hægt að fylgja þeim eftir þar sem hinir meintu glæpir áttu sér stað eftir svokölluð stríðslok. Beiðni um frekari eftirgrennslan var neitað. Í sjónvarpsþætti sem sýndur var á BBC, 10. apríl 2009, sýna þáttargerðarmennirnir geymslustað Sameinuðu þjóðanna fyrir málefni sem varða átök í Kosóvó, en hann er í kjallara fyrrum höfuðstöðva Sameinuðu þjóðanna. Þar má finna þúsundir skjala, beiðnir um ákærur og óskir aðstandenda fórnarlamba glæpa í Kosóvó sem hafa aldrei verið opnuð eftir að þau bárust stofnuninni. Gögnin safna einfaldlega ryki og hinir seku þurfa í langfæstum tilfellum að óttast að mál þeirra verði nokkurn tíman tekin upp (Montgomery, 2009).
Amnesty International sendi frá sér skýrslu í maí 2004 þar sem fram kom að frá því að Sameinuðu þjóðirnar og NATÓ tóku við stjórnartaumunum í Kosovo hafði þrælahald, sér í lagi mansal þar sem stúlkur eru seldar í kynlífsþrælkun, vaxið gríðarlega. Það voru ekki einungis skæruliðar sem áttu heiðurinn af þessari þróun, heldur einnig hermenn NATÓ, en þeir njóta enn nánast algjörrar friðhelgi í Kosóvó eftir 1999: Serbnesk lög ná ekki yfir þá þökk sé Ramboulliet samningunum (Traynor, 2004).
„Frá því að Sameinuðu þjóðirnar og NATÓ tóku við stjórnartaumunum í Kosovo hafði þrælahald, sér í lagi mansal þar sem stúlkur eru seldar í kynlífsþrælkun, vaxið gríðarlega.“
Albanskir íbúar Kosóvó fengu reglulega skilaboð um það hvernig færi fyrir þeim sem styddu ekki málstað UÇK. Þeir sem gagnrýndu samtökin lögðu bæði sjálfa sig og fjölskyldu í hættu. Þessu fengu Hamez Hajra, sem var myrtur ásamt eiginkonu sinni og þremur börnum árið 2001 fyrir að styðja friðsamleg samskipti við Serba og gagnrýna frelsisherinn, og margir fleiri að kynnast. Það sem gerði dauða Hajra sérstakan var hinsvegar sá að gerningsmennirnir voru dregnir fyrir dómstóla í Haag þar sem ástæða morðanna komu í ljós (AFP, 2005).
Valdabarátta
Í grein sem birtist í the Washington Times í nóvember 1999 er greint frá því að háttsettir UÇK foringjar hafi, eftir að vopnahléssamningar voru undirritaðir í júní 1999, látið myrða andstæðinga sína innan frelsishersins sjálfs og að í einni slíkri herferð hafi Hashim Thaci látið ryðja sex liðsforingjum UÇK úr vegi. Jafnvel fyrrverandi erkiandstæðingar stjórnenda í fyrrum Júgóslavíu hafa komið fram með ný gögn sem sýna fram á það. Þannig var t.d. með Cörlu Del Ponte sem fór með forsæti dómara dómstólsins árum saman og varð fljótlega andlit baráttunnar gegn Milosević. Del Ponte var undir þrýstingi frá kanadískum friðargæsluliðum Sameinuðu þjóðanna sem barist höfðu í Júgóslavíustríðunum og séð að ekki var allt með felldu, sérstaklega m.t.t. þess að menn eins og Agim Çeku hefðu fengið virðingarstöður í stjórninni í Kosóvó eftir stríð.
Çeku er meðal hinna allra umdeildustu í stjórninni, enda á hann yfir höfði sér ákæru í Serbíu fyrir stórfellda stríðsglæpi í Króatíu, Bosníu-Hersegovínu og Kosóvó. Ferill hans hófst í Júgóslavíuher á níunda áratugnum, þar sem hann varð kapteinn í stórskotaliðinu en þegar Króatíudeilan hófst gekk Çeku til liðs við nýstofnaðan her Króatíu. Hann barðist með þeim, bæði í Króatíu og króatíska hluta Bosníu, þar sem hann hlaut sár árið 1993. Kanadískir friðargæsluliðar mótmæltu stöðuveitingu Çeku, enda urðu þeir vitni að króatísku hernaðaraðgerðinni Medački džep 1993. Þeir höfðu hrakið Çeku og menn hans á brott eftir að hafa staðið þá að verki við að myrða alla íbúa serbnesks þorps í Króatíu, meira en 100 manns. Sum líkin voru illa útleikin og meðal annars sáust konur sem höfðu verið brenndar lifandi; augu höfðu verið skorin úr fólki á meðan það var á lífi og einhverjir höfðu verið barðir til dauða, en áhlaup kanadísku hermannanna virðist hafa hindrað menn Çekus í að hreinsa staðinn og fundust m.a. gúmmíhanskar og börur sem þeir töldu að hefði átt að nota til að fela slóðina. Þeir sendu skýrslu til ICTY um ódæðið, en aldrei hefur verið tekið á þessum glæpum á þeim forsendum að Serbía hafi ekki lögsögu yfir Kosóvó. Árið 1995 tók Çeku svo þátt í skipulagningu, meðal annars með aðstoð MPRI, á umfangsmestu þjóðernishreinsun í Evrópu frá lokum seinni heimsstyrjaldar, Operation Storm, en þá voru meirihluti serbneska Króata var flæmdur úr landi. Í þeirri aðgerð var skotið vísvitandi á almenna borgara, vatnsból voru menguð og konum var nauðgað. Að minnsta kosti 150 borgarar voru myrtir og um 300.000 Serbar voru flæmdir úr landi. Flóttamannavanda Serba lauk reyndar ekki eftir Aðgerð Storm. Stuttu eftir að henni lauk framkvæmdi NATÓ sína fyrstu beinu hernaðaraðgerð frá stofnun bandalagsins, „Operation Mistral“, en það voru loftárásir sem beint var gegn Serbum í Bosníu. Þá hröktust hundruð þúsunda til Serbíu. Amnesty International hefur kvartað yfir því að enginn hafi verið sóttur til saka fyrir aðgerðirnar, sem samtökin kalla einn alvarlegasta glæp gegn mannkyninu í nútímanum. Çeku hætti störfum hjá króatíska hernum í febrúarmánuði 1999 og tók við stjórn UÇK í Kosóvó. Hann virðist njóta vinsælda í sumum herbúðum NATÓ. Í viðtali við fréttamann tímaritsins Jane’s Defence Weekly sagði t.d. einn herforingjanna hjá MPRI Çeku vera mjög hæfan og skipulagðan; hann hafði mikla trú á Çeku.
„Amnesty International hefur kvartað yfir því að enginn hafi verið sóttur til saka fyrir aðgerðirnar, sem samtökin kalla einn alvarlegasta glæp gegn mannkyninu í nútímanum.“
Samskonar sakaruppgjöf morðingja kom einnig fram þegar sækja átti Ramush Haradinaj, sem gegndi í 100 daga forsetaembætti Kosóvó eftir vopnahlé 1999, og Idriz Balilai, fyrrverandi foringi hópsins „svörtu ernirnir“ til saka. Haradinaj var sakaður um þjóðernishreinsanir, glæpi gegn mannkyninu og umtalsverð ofbeldisverk, þ.á.m. morð á 30 óbreyttum borgurum sem fundust í stöðuvatni. Sakborningarnir voru látnir úr haldi þar sem enginn vildi bera vitni gegn þeim, eða gátu það ekki. Að minnsta kosti 10 vitni saksóknara voru myrt. Kutim Berisa dó í bílslysi í febrúar 2008, en Baliai var m.a. sakaður um að hafa sjálfur skorið af honum eyrað nokkrum árum áður. Ilir Selmai var stunginn til bana í slagsmálum. Bekim Mustafa og Auni Elazai voru skotnir. Lögreglumennirnir Sabaheta tava og Isuk Hakliai, sem höfðu samþykkt að gefa vitnisburð sinn um glæpi Haradinai, voru myrtir og brenndir í bílnum sem þeir fundust í. Jeidin Musta, Sadrik Murici og Velel Murici voru allir myrtir, þrátt fyrir að vera á sérstökum verndarlista dómstólsins. Hahir Zamai, fyrrverandi meðlimur frelsishers Kosóvó, var skotinn til bana ásamt syni sínum. Ramir Murici lifði af morðtilraun, en hætti við að veita vitnisburð sinn á síðustu stundu (Guskova, 2008). Almennt hefur reynst erfitt að fá vitni til að bera vitnisburð gegn liðsmönnum frelsishersins.
Þetta er sumsé stjórnin sem NATÓ aðstoðaði við að koma á laggirnar í Kosóvó. Sem betur fer náðu fylgjendur stefnu Rugova meirihluta á þingi Kosóvó, en þetta var þrátt fyrir, ekki vegna ígripa NATÓ þarlendis.
Að hengja prest fyrir smið
Það er illt að vera hafður að rangri sök. Þetta á við um Serbíu í Kosóvó-deilunni, enda var þessi ranga sök grundvöllurinn fyrir stuðningi við ofbeldisfulla öfgasveit (UÇK), loftárásum, fjársvelti, tapi á mikilvægu landsvæði ríkisins og gengdarlausum áróðri á heimsvísu gegn þjóðinni sem heild. Serbar hafa verið duglegastir allra Evrópuþjóða að taka á móti flóttamönnum, en eru sakaðir um hið gagnstæða. Það ríki sem hefur verið duglegast í þjóðernishreinsunum, Kosóvó, hefur ekki verið gagnrýnt fyrir það. Þeir flóttamenn sem hrakist hafa frá Kosóvó fyrir og eftir lok stríðsins hafa ekki fengið þá samúð, eða þá hjálp, sem þeir ættu að fá. Kosóvóstríðið var helsta ástæða þess að NATÓ lifði ekki einungis af fall Varsjárbandalagsins, heldur jók um leið umsvif sín gríðarlega. Það kann að virðast tittlingaskítur að eyða miklu púðri í að leiðrétta þessa sögu frá okkar sjónarmiði, en málin líta öðruvísi út frá sjónarhóli fórnarlamba þessa hildarleiks.
Aðsend grein frá Jóni Karli Stefánssyni MA í félagssálfræði.
Ítarefni
Agence France-Presse [AFP]. 2005 (07.04). Kosovo court sentences 12 ethnic Albanians to 30-40 year imprisonment for revenge murder. Gnjilane: AFP.
Amnesty International. Kosovo: Trafficked women and girls have human rights.Sjá http://web.amnesty.org/actforwomen/stories-index-eng).
Arvanites, N. 27.12., 2008. 10 out of 100 UÇK “Gnjilane Group” members arrested in Serbia, threats from NLA group members in FYROM. Skopje: Emportal. Sjá http://www.emportal.rs/en/news/region/74206.html
Brown, A. 25.06, 1998. Holbrooke visits KLA fighters. Laredo Morning Times. Bls 9A. Sótt af http://airwolf.lmtonline.com/news/archive/062598/pagea9.pdf
Cahn, C. 2001 (06.01).Kosovo’s Little-Known Victims: The Fate of the Roma Following the Entry of NATO Troops. The Independent.
Caplan, R. 1998. International diplomacy and the crisis in Kosovo. International Affairs. Vol. 74, Nr. 4 (Október, 1998), bls. 745-761
Dempsey, G. 1999 (23.11). The real Kosovo. Washington, DC: The Times. Sjá http://www.cato.org/pub_display.php?pub_id=4934.
Dogett, T. 1999 (16.05). Cohen fears 100,000 Kosovo men killed by Serbs. Washington DC: Washington Post. Fengið frá http://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/longterm/balkans/stories/cohen051699.htm
Erlanger, S. Wren, C. S. 1999 (11. nóvember). Early counts hints at fewer Kosovo deaths. New York: The Times.
Farnam, A. 2003 (05.11). For refugees from Kosovo, a long way back home. Kosovo: The Christian Science Monitor. Sjá http://www.csmonitor.com/2003/1105/p07s01-woeu.html
Guskova, E. 2008 (22.06). ”The Hunt: “Me and Military Criminals”, A book on man-hunt by the Tribunal’ s prosecutor general. Global Research, Strategic Cultural Foundation.
Human Rights Watch [HRW]. 2004. Kosovo/Serbia: Protect minorities from ethnic violence. New York: Human Rights Watch
Montgomery, M. 2009 (10.04). Horrors of KLA prisons revealed. BBC, Radio 4. Sótt 10.09.2009 frá http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7990984.stm
The International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia [ICTY]. 2001. Case no. IT 99-37-I. The Prosecutor of the Tribunal against Slobodan Milosevic, Milan Milutinovic, Nikola
Sainovic, Dragoljub Ojdanic, Vlajko Stojiljkovic. Sótt 07.04.2009 frá http://www.un.org/icty/indictment/english/mil-ai010629.htm
Parenti, M. 01.11.2000. Where are all the bodies buried? London: The guardian.
Solana, J. 1999a. Nato's success in Kosovo. Foreign affairs. Nóvember/Desember
Solana, J. 1999b. A defining moment for NATO: The Washington summit decisions and the Kosovo crisis. Nato review, vol 47. Sótt þann 10.04.2009 frá http://www.nato-otan.org/docu/rev-pdf/eng/9902-en.pdf
Traynor, I. 2004. Nato force ‘feeds Kosovo sex trade’. The Guardian, 7. maí 2004.
Vincent, I. 2003 (10.12). Crime, terror flourish in ‘liberated’ Kosovo. Canada: National Post. Sjá http://www.hartford-hwp.com/archives/62/448.html.
Athugasemdir