Kreppur koma hart niður á mörgu fólki og fyrirtækjum, en mishart, og gildir þá einu hvort um er að ræða efnahagskreppur – eins og þegar síldin hvarf 1968 og bankarnir hrundu 2008 – eða farsóttir eins og þá sem nú ríður yfir heimsbyggðina.
Þegar kreppur fara til spillis
Kreppur geta þó einnig haft kosti sem hyggin stjórnvöld geta hagnýtt til umbóta. Þetta er hugsunin á bak við orðtakið að illt sé að láta alvarlega kreppu fara til spillis. Þetta orðtak hefur verið kennt við Winston Churchill, en ítalski heimspekingurinn Niccolò Machiavelli (1469–1527) mun þó hafa orðið fyrri til að orða þessa hugsun.
Hvað um það, kreppan mikla 1929–1939 varðaði veginn að miklu framfaraskeiði í Bandaríkjunum, sannkallaðri lífskjarabyltingu. Bílar urðu almenningseign, sveitirnar fengu rafmagn. Þarna munaði einna mest um að Franklin D. Roosevelt, forseti landsins 1933–1944, hafði skilning á vandanum og bjó yfir sannfæringarmætti sem dugði honum til að hrífa kjósendur með sér. Kreppunni slotaði þó ekki fyrr en stríðið brauzt út 1939, en henni hefði getað lokið miklu fyrr hefði stjórn Roosevelts aukið ríkisútgjöldin hraðar, til dæmis útgjöld til velferðarmála. Þekkingin sem til þess þurfti birtist þó ekki fyrr en 1936 með útkomu höfuðrits brezka hagfræðingsins Johns Maynard Keynes og hún skilaði sér ekki til stjórnvalda fyrr en alllöngu síðar því menn voru misfljótir að kveikja. Það kom því í hlut stríðsins að kalla á næga aukningu ríkisútgjalda til að binda endi á kreppuna.
Bankakreppan hér heima 2008 nýttist miklu síður. Stjórnvöld skorti skilning á upptökum og eðli vandans nema þau hafi neitað að horfast í augu við ískaldan veruleikann og því fór sem fór. Uppgjörið við hrunið tókst ekki nema til hálfs þar eð stjórnmálastéttin kaus í reynd að endurreisa Gamla Ísland og þá um leið eigið veldi frekar en að spúla dekkið til hagsbóta fyrir fólkið í landinu svo sem brýna nauðsyn bar til. Bankar héldu áfram að bera fólk út af heimilum sínum í hrönnum, afskrifa skuldir vel tengdra fyrirtækja og renna rauðum dreglum undir hrunfé frá útlöndum án þess að spyrja um uppruna fjárins. Spillingin æddi áfram.
Einn mikilvægan mun á fjármálakreppum og lýðheilsukreppum er vert að hafa hugfastan. Fjármálakreppur leiða hugann að efnahagsmálum og vænlegum umbótum á þeim vettvangi. Stundum tekst að innleiða umbætur í kjölfar kreppu, stundum ekki. Þessu er öfugt farið um lýðheilsukreppur. Þær leiða hugann frá efnahagsmálum þar eð athygli almennings og stjórnvalda beinist að því að bjarga mannslífum með tiltækum ráðum og telja fjölda fallinna líkt og í stríði. Þá virðast önnur markmið léttvæg. Og þá er hætt við mislögðum höndum í hagstjórn. Á móti kemur að fólk og fyrirtæki fyllast gjarnan bjartsýni þegar tekst að ráða niðurlögum farsótta eins og gerðist í Bandaríkjunum eftir að spænska veikin var kveðin niður 1920.
Fyrstu 100 dagar Bidens forseta
Biden Bandaríkjaforseti notaði fyrstu 100 daga sína á forsetastóli til að undirbúa og leggja fyrir Bandaríkjaþing róttækar tillögur um gríðarleg fjárútlát alríkisstjórnarinnar, bæði til að hjálpa fólki og fyrirtækjum í glímunni við kórónufaraldurinn og til að treysta innviði samfélagsins. Innviðirnir eru ekki bara brýr og vegir heldur einnig menntakerfið, heilbrigðistryggingar, velferðarmál og varnir gegn hlýnun loftslags. Bandaríkjastjórn neytir lags og reynir að nýta kreppuna til að ráðast einnig gegn fátækt.
Útlát ríkisins til þessara verkefna nema fjórum billjónum Bandaríkjadala. Það gerir næstum 50.000 dali, eða sex milljónir króna, á hverja fjögurra manna fjölskyldu um landið. Innspýtingin er sex sinnum meiri en Bandaríkjaþing samþykkti til að mæta fjármálakreppunni 2008, en sú fjárhæð var að vísu helmingi lægri en Obama þv. forseti bað þingið um. Hvað um það, fjárins sem til þarf nú verður einkum aflað með lántökum við lágum vöxtum en einnig með aukinni skattheimtu og hertum skattrannsóknum til að torvelda eða uppræta undanskot og skattsvik. Hér kveður við nýjan tón.
Við venjulegar kringumstæður myndu menn leggjast yfir þessar tölur til að kanna eftir kúnstarinnar reglum hvort þær eru fyrirboði aukinnar verðbólgu því almenna reglan er þessi: Mikil aukning ríkisútgjalda leiðir jafnan til meiri verðbólgu. Biden forseti fól efnahagsráðgjöfum sínum að athuga málið, en þeir sögðu fátt. Aðeins einn hagfræðingur úr innsta hring Demókrataflokksins, Larry Summers, fv. fjármálaráðherra, hefur varað við hættunni á aukinni verðbólgu en aðrir andmæla varnaðarorðum hans.
Tækniframfarir og lægri kostnaður vinna gegn verðbólgu
Sjálfur er ég á báðum áttum. Vafanum veldur meðal annars sú staðreynd að tækni fleygir fram. Framleiðslukostnaður sólarorku og vindorku hefur hríðlækkað svo eitt dæmi sé tekið. Tækniframfarir og lægri kostnaður vinna gegn verðbólgu. Við bætast betri skilyrði en áður til að bregðast við aukinni verðbólgu ef hún lætur kræla á sér, meðal annars vegna þess að vextir eru nálægt núlli svo að lánsfé er miklu ódýrara en áður. Svigrúm er til hækkunar vaxta ef þess gerist þörf. Skuldir hrannast upp.
Kannski, kannski ekki
Kannski mun Biden reynast hafa á réttu að standa og kannski nær hann þá að skipa sér á bekk með Franklin Roosevelt sem er einn dáðasti Bandaríkjaforseti sögunnar. En kannski gengur veðmálið ekki upp, kannski teflir Biden of djarft því kannski tekur verðbólgan á rás og kallar á harkalegar mótvægisaðgerðir líkt og þegar François Mitterand Frakklandsforseti réðst til stórsóknar í frönsku efnahagslífi 1981 með auknum ríkisútgjöldum og þjóðnýtingu framleiðslutækja og neyddist svo til að snúa við blaðinu tveim árum síðar þegar verðbólga blossaði upp. Biden gæti slegið í gegn eins og Roosevelt en það gæti einnig farið fyrir honum eins og Mitterand. Reynslan mun skera úr því, trúlega strax á þessu kjörtímabili.
Við bætist að bólusetningar gegn kórónuveirunni eru lengra komnar í Bandaríkjunum en víðast hvar annars staðar. Ríflega helmingur Bandaríkjamanna hefur þegar fengið fyrri sprautuna og röskur þriðjungur hefur fengið báðar. Í Þýzkalandi eru þessi hlutföll muni lægri. Þar hefur þriðjungur landsmanna fengið fyrri sprautuna og sjöttungur fengið báðar. Fátæk lönd eru miklu skemmra á veg komin. Á Indlandi ríkir neyðarástand.
Fjögur lönd
Evrópulöndin hafa líkt og Bandaríkin stigið myndarlega á bensíngjöfina til að bregðast við afleiðingum faraldursins fyrir fólk og fyrirtæki. Umfang þeirra aðgerða er ólíkt frá einu landi til annars. Þess vegna er gagnlegt að bera saman árangur aðgerðanna eins og hann birtist í hagtölum frekar en að einblína á aukningu ríkisútgjalda og lækkun skatta. Árangurinn vitnar um undirlag aðgerðanna, það er hversu vel ígrundaðar og útfærðar þær voru. Það sem skiptir mestu máli er árangurinn, ekki innspýtingin.
Í Bandaríkjunum var atvinnuleysi 3,7% af mannafla 2019, sem er lág tala í þarlendu samhengi og svarar til fullrar atvinnu og vel það, og mun fara upp í 6,4% í ár samkvæmt nýrri spá OECD. Það má kalla vel sloppið í ljósi þess að full atvinna í Bandaríkjunum er talin samsvara 5,5% atvinnuleysi. Verðbólgan þar vestra er nú sama og engin, eða 1,4% á ársgrundvelli. Þýzkalandi gengur enn betur. Þar hefur atvinnuleysi vaxið úr 3,1% 2019 í 4,8% í ár samkvæmt spá OECD og það er mun minna atvinnuleysi en Þjóðverjar bjuggu lengi við fram á síðustu ár, 7% á ári eða þar um bil. Verðbólga í Þýzkalandi er hverfandi og nemur um 1% á ári. Svipaða sögu er að segja af Danmörku þar sem verðbólgan er langt innan við 1% á ári og atvinnuleysi jókst úr 5% af mannafla 2019 í 6,2% í ár samkvæmt spá OECD. Dönum hefur eins og hinum tekizt að verja atvinnu og verðlag í faraldrinum. Það er vel af sér vikið.
Íslandi hefur ekki gengið eins vel. Hér hefur atvinnuleysið ríflega tvöfaldazt úr 3,5% af mannafla 2019 í 7,5% í ár og verðbólgan er komin upp í 4,3% og virðist fara vaxandi. Ef við leggjum saman atvinnuleysið og verðbólguna fyrir árið 2021 til að finna summu sem var einu sinni kölluð eymdarvísitala, þá er hún nú 11,8% hér heima á móti 7,8% í Bandaríkjunum, 6,8% í Danmörku og 5,8% í Þýzkalandi. Þetta þarf ekki að koma á óvart þar eð efnahagsaðgerðir ríkisstjórnarinnar hafa virzt fálmkenndar. Ríkisstjórnin hefur ekki birt og trúlega ekki heldur stuðzt við rækilega kortlagningu efnahagsvandans af völdum faraldursins til að leggja línurnar handa hagstjórninni svo sem hagfræðingum hefur verið falið að gera í nálægum löndum, til dæmis í Noregi, líkt og læknar og aðrir heilbrigðissérfræðingar hafa með miklum brag mótað varnir stjórnvalda og almennings gegn lýðheilsukreppunni.
Gamla Ísland er samt við sig: efnahagsmál eru látin sitja á hakanum. Ýmislegt annað er þó eins og það á að vera.
Athugasemdir