Um þessar mundir eru 30 ár síðan Berlínarmúrinn var rofinn. Og fyrir mína parta finnst mér merkilegast að sá atburður fór næstum framhjá mér. Og taldi ég mig þó hafa alveg sérstaklega mikinn áhuga á samtímasögu og pólitík.
Það var þannig að ég fór snemma að fylgjast með fréttum, lesa blöðin og hlusta á útvarpið. Og þá urðu auðvitað málefni kalda stríðsins undir eins fyrirferðarmikil.
Þetta var á árum kalda stríðsins, svarthvítir kallar eins og Brésnéf og Nixon og Kissinger og Begin og Sadat og Castro riðu húsum í hugmyndaheiminum. Og þrjár konur, tvær svarthvítar: Golda Meir og Indira Gandhi, ein í blárri drakt: Margaret Thatcher.
Heimurinn var settlegur, skiptist niður í hólf og mundi alltaf gera.
Alltaf.
Vesturlönd annars vegar, kommúnistaríkin bak við gráan múr hins vegar.
Og það mundi aldrei breytast.
„Ég vissi nú alltaf“
Ég hef sjálfsagt sagt það áður, en endurtek það þá bara: Ef þið lesið í yfirlitsritum um sögu eitthvað á þessa leið: „Frá og með 1970 mátti vera ljóst að Sovétríkin hlytu að hrynja ...“ eða ef þið heyrið einhvern mala ánægjulega á þessa leið: „Ég vissi nú alltaf að þetta kommúnistakerfi gæti aldrei gengið,“ þá er hvort tveggja bull.
Ég efast um að nokkur lifandi maður hafi í alvöru trúað því, jafnvel ekki á efstu dögum kalda stríðsins, að Sovétríkin og fylgihnettir þeirra myndu hrynja í einhverjum markverðum skilningi þess orðs.
Sumir sögðust eftir á hafa trúað því (páfinn, Ronald Reagan) en ég held þeir hafi verið að ljúga. Ég held að það sem gerðist hafi komið öllum jafn mikið í opna skjöldu.
Og þá sérstaklega hversu snöggt það gerðist og – þrátt fyrir allt – átakalaust.
Til Prag um páskana 1988
Um páskana 1988 fór ég ásamt fleira fólki til Prag. Þetta var á dögum Mikaíls Gorbatsjovs og allir voru búnir að læra orðið perestrojka og glasnost og einhvern veginn var miklu léttara yfir öllu handan járntjalds, hélt maður, þótt enginn hafi þá hugsað til enda að kommúnisminn sjálfur kynni að vera á fallanda fæti.
Það var þó runnin upp þíða eins og á dögum Krústjofs.
Í Prag hittum við lífsreynda konu sem þýddi íslenskar bækur á tékknesku. Við spurðum hana hvort hún væri ekki bjartsýn.
Nei, sagði hún afdráttarlaust, alls ekki. Bara alls ekki. Hér mun ekkert breytast. Þeir munu finna leið til að skella öllu aftur í lás og læsa okkur inni.
Múrinn mun áfram standa, og hinir innri múrar.
Hvað hafði gerst?
Maður fór dapur af hennar fundi. Hún þekkti sitt heimafólk. Ef hún trúði því ekki að neitt gæti breyst, hlaut maður ekki að verða að treysta henni?
Illskan mundi alltaf seytla niður frá Hradčany-kastala.
Svo ég hélt áfram að lesa blöðin og spá og spekúlera og hlusta á útvarpið og reyna að átta mig á í hvaða átt þetta allt saman stefndi.
Svo rann allt í einu upp árið 1999 og það var verið að fagna því að áratugur var liðinn frá því að múrinn hrundi?
Ha? hugsaði ég undrandi. Er múrinn fallinn? Og eru tíu ár síðan? Og hafði ég misst af því öllu?
Ég er auðvitað að ýkja nokkuð hressilega. Auðvitað tók ég eftir því þegar múrinn hrundi í byrjun nóvember 1989. Annaðhvort væri nú.
Kallar og kellíngar
Það rann hins vegar upp fyrir mér á þessu tíu ára afmæli hrunsins 1999 að minningar mínar frá þessum heimssögulega atburði voru undarlega þokukenndar. Ég mundi svona varla eftir þessu. Ég hafði greinilega ekki fylgst með þessu af einhverri ástríðu, það var hreinlega eins og þessir heimsviðburðir hefðu skipt mig litlu máli, og ég gat ekki með nokkru móti rifjað upp hlut alls konar kalla og kellínga þessa örlagaríku daga.
Hvernig gat nú staðið á því – ég með allan minn áhuga á samtímasögu og pólitík! Af hverju lét ég mig það svona litlu varða þegar þessir ótrúlega mikilvægu atburðir gerðust? Mér virtist ég hefði varla nennt að horfa á þetta í sjónvarpinu.
Framtíðin tók aðra stefnu
Jú, skýringin rann um síðir upp fyrir mér. Þá daga sem múrinn var að falla og heimsmyndin að breytast og byltingar og framtíðin tók allt aðra stefnu en við héldum, þá hafði ég eingöngu hugann við tæpra tveggja mánaða stúlkubarn sem lá í vöggu í húsinu okkar við Skólastræti.
Ég var semsé búinn að eignast dóttur, mitt fyrsta barn, og góndi á hana eins og naut á nývirki af svo mikilli furðu, umhyggju og ást að ég átti greinilega ekkert aflögu handa heimsviðburðunum.
Þeir voru þrátt fyrir allt ekki mikilvægari en svo.
Athugasemdir