Tenging hefur verið á milli þýsks leikhúss og þess íslenska síðan íslenskir listamenn fóru að venja komur sínar í leikhús sérstaklega í Berlín á tíunda áratug síðustu aldar. Áhrifin voru áþreifanleg í íslensku leikhúsi um og eftir aldamótin og fram á nýja öld þar sem afbygging var áberandi – og hrist var upp í viðteknum venjum, normið rifið niður og eitthvað nýtt byggt úr rústunum.
Breytti lífinu að kynnast þessari leikhúsmenningu
Egill Heiðar Anton Pálsson býr nú í Noregi en hefur dvalið langdvölum síðustu áratugi í Berlín – og hefur því mikið verið á ferðinni um Evrópu. Hann fór fyrst til Berlínar árið 1995 þegar hann var búinn með fyrsta árið í Leiklistarskólanum. „Þar sá ég í fyrsta sinn leiklist í Berlín og þá þetta fræga leikhús Volksbühne.“ Hann segir að sú reynsla hafi breytt lífi sínu. „Af því að ég sá leiklist þarna sem ég hafði aldrei séð áður. Í formi sínu og innihaldi og leikstíls sem ég hafði aldrei kynnst áður, sem varð til þess að ég hélt áfram í leiklist og lærði leikstjórn.“
Hann segir að þetta hafi haft gríðarleg áhrif á sig sem listamann, þetta þýska leikhús. „Fyrir mér breytti það lífi mínu að kynnast þessari borg – þessari leiklistarmenningu sem er þar.“
Eftir heimkomu í kringum árið 2002 miðlaði hann reynslu sinni í Listaháskólanum ásamt öðrum sem höfðu verið úti. Hann segir að útgangspunkturinn hafi verið: „Breytingin byrjar í menntuninni.“ Þannig hafi áhrif þýsks leikhúss farið beint inn í æðar íslenska leikhússins.
„Ef múrinn gat fallið þá geta hin fagurfræðilegu prinsipp líka fallið – og hefðir“
Að mati Egils hefur afbygging Franks Castorf, fyrrum leikhússtjóra í Volksbühne og leikstjóra, haft mikil áhrif á íslenskt leikhús. Egill útskýrir afbyggingu sem svo að hún sé verkfæri póstmódernismans. „Þú afbyggir samfélagið til að komast að því hverjar byggingareiningarnar séu.“ Hann segir að listamenn hafi notað ýmsar aðferðir til þess, m.a. með því að leika illa, vera þau sjálf, lesa upp sviðslýsingar – sem sagt ekki gert það sem var ætlast til af þeim. Þannig hafi þeir „tekið heiminn í sundur, rifið hann niður“.
Hann segir að byltingin sem kom í kjölfar fall Berlínarmúrsins hafi haft þau áhrif að fólk uppgötvaði að ekkert væri eilíft. „Ef múrinn gat fallið þá geta hin fagurfræðilegu prinsipp líka fallið – og hefðir.“ Hann segir að í því felist gríðarlegt frelsi og mikil orka.
Varðandi íslenskt leikhús þá segir Egill að við þjáumst af „hræðilegri minnimáttarkennd“ en út frá „brjáluðum egóisma“. „Þetta er svo skemmtilega banvæn blanda. Íslensk leiklist býður upp á alla flóru sem þú finnur hvar sem er, í hvaða borg sem er.“
Egill segir þannig vera mikla breidd í íslenskri leiklist. „Mér finnst geggjað að koma heim til Íslands og fylgjast með leikhúsinu þar,“ segir hann og bætir því við að sú menntun sem finna má á Íslandi sé á mjög háu stigi. Hann telur að við eigum að hrósa okkur fyrir það og ekki endilega vera góð með okkur – heldur sátt.
Útvíkkun á „hvað er leikhús“
Arnbjörg María Danielsen hefur starfað í sviðslistum erlendis til fjölda ára. Hún segir að þýska leikhúsið hafi upp úr aldamótum 2000 gengið í gegnum mikla sviptingar hvað varðar aðferðafræði og nálgun. Þarna byrjaði fólk að skilgreina hið „póstdramatíska leikhús“ til aðgreiningar frá hinu hefðbundna „dramatíska“ talleikhúsi.
„Þó að í praxis hafi það sem er kallað póstdramatískt svo sem alltaf verið til staðar í ýmsum öngum leikhússins í áratugi og fræðimenn rannsakað þessa þróun í lengri tíma. En þetta verður svona meginstraumsumræða í leikhúsi á þessum tíma. Þessi útvíkkun á „hvað er leikhús“, aukin tenging við gjörningalist, tækni, hljóðlist, starfræna miðla, endurskoðun á viðfangsefnið, persónur og leikendur. Við sjáum mikla aukningu á samvinnu við einstaklinga úr öðrum senum og jaðarsettum hópum í bland við leikara. Og leikara sem eru ekki leikarar. Þar var mikil útvíkkun á forminu og heillandi persónuleikar sem drifu þetta áfram, ekki hefðbundnir leikstjórar.“
Hún segir að áhugavert sé að eitt þekktasta póstdramatíska leikskáldið, Renée Pollesch, sé nú leikhússtjóri í Volksbühne, og stýri þar ásamt öfluga tónlistarkúratornum Marlene „Bürgerkurator“. „Þar er maður að sjá mjög áhugaverða þróun og það allra áhugaverðasta þar er innkoma mjög sterkra kvenradda sem koma ekki úr hinni hefðbundnu leikhússenu, sem eru að skapa stórbrotin sviðsverk sem sprengja út formið án málamiðlana.“
Spennandi raddir og tilraunir sem mættu fá meira vægi á Íslandi
Margir hópar í Þýskalandi, óháð Berlín, fá leiða á hinu svokallaða klassíska talleikhúsi og viðfangsefnum þess, að sögn Arnbjargar Maríu. Hún segir að sjálfstæðir hópar fari sínar eigin leiðir, skapi á eigin forsendum utan stofnanaleikhússins og séu þannig með allt aðra nálgun á leikhús. „En þau eru í dag orðin nokkurs konar stofnun sjálf,“ bætir hún við.
Þá bendir hún á að í dag lifi hið póstdramatíska leikhús góðu lífi hlið við hlið hins „klassíska leikhúss“. Margir sem voru í sjálfstæðu senuninni séu sýnilegir í stóru stofnunum í dag og fagurfræði og aðferðir víxlverkandi. „Helsti munurinn á íslensku senuninni og þeirri þýsku fyrir utan stærðina er þessi mikli núningur á milli stofnanaleikhúss og frjálsu senunnar og annarra listgreina.“ Hún segir að á Íslandi hafi ýmsir í gegnum tíðina reynt að hrista upp í íslensku leikhúsi en hún bendir á að það sé frekar hefðbundið og meginstraums í eðli sínu – þó að það séu virkilega góðar sýningar inn á milli. „En það eru spennandi raddir og tilraunir sem mættu fá meira vægi. Eitthvað sem við sjáum miklu meira af í danssenunni, myndlistinni og sjálfstæðu leikhússenunni, það er miklu betri umgjörð og fjármögnun.“
„Gjörbreytti hugmyndum mínum um hvað leikhús gæti verið“
Þorleifur Örn Arnarsson hefur gert garðinn frægan í Berlín og víðar í Þýskalandi en hann hefur sett upp tugi sýninga þar í landi. Hann fór til Berlínar í leikstjóranám eftir að hafa útskrifast sem leikari hér heima.
Hann var alinn upp í ákveðinni leikhúshefð á Íslandi en ákvað, eftir að hafa farið í heimsókn til Berlínar og séð sýningar þar sem heilluðu hann upp úr skónum, að breyta til og flytja út. Hann heillaðist af aðferðafræðinni og frelsinu í bæði formi og hugsun. „Þetta gjörbreytti hugmyndum mínum um hvað leikhús gæti verið og ég hugsaði að ef ég ætlaði mér að forma mitt eigið leikhús þá yrði ég að komast inn í þennan skóla í Berlín – og ég komst inn. Þá fór mér að skiljast að ólíkt Íslandi, sem er með tvö stofnanaleikhús og síðan frjálsa leikhópa, þá eru 180 stofnanaleikhús í Þýskalandi og hundruð leikhópa. Í þannig umhverfi er náttúrlega framþróun, samtal og suðupottur af nýjungum – og af nýrri hugsun,“ bendir hann á.
Leikhús hefur samfélagslegt mikilvægi fyrir Þjóðverja eins og bókmenntir fyrir Íslendinga
Þýska tungumálið og þjóðríkið sem verður til á ofanverðri 18. öld og byrjun 19. aldar byggir að svo stórum hluta sjálfsmynd sína á stóru þýsku skáldunum, að hans sögn. Leikhús hafi samfélagslegt mikilvægi fyrir Þjóðverja á meðan á Íslandi sé það bókmenntaarfurinn. „Ísland er mikið nær skandinavískum natúralisma en þarna er tæki afbyggingarinnar komið inn í leikhúsið í Þýskalandi. Það var búið að frelsa leikhúsið undan höftum hinnar aristótelísku frásagnaraðferðar.“
Hann bendir jafnframt á að leikstjórinn hafi gríðarlegt vægi sem annar höfundur í Þýskalandi, enda eru og voru mörg stór skáld þar í landi einnig leikstjórar. „Í svona samhengi eru takmörk þess sem hægt er að gera svo miklu víðari.“
Þorleifur er með ýmis verkefni í vinnslu, bæði hér heima sem og erlendis, en hann fluttist frá Berlín til Íslands fyrir nokkrum árum. Hann segist vera spenntur fyrir íslensku leikhúsi um þessar mundir þar sem mikil gróska sé innan þess. „Nú þegar miklar samfélagsbreytingar standa yfir og raddir sem lengi hafa verið þaggaðar niður fá sviðið, þá getur það ekki annað en haft jákvæð og spennandi áhrif á leikhúsið sem samfélagslega rannsóknarstöð.“
Athugasemdir