Þann 29. og 30. september 1941 voru hroðaleg fjöldamorð framin í gili einu í úkraínsku borginni Kíev sem þá var hluti Sovétríkjanna. Þar heitir Babí Jar og það er mikilvægt að það sem þar gerðist gleymist ekki.
Þann 22. júní höfðu Þýskaland og nokkur bandalagsríki þeirra gert innrás í Sovétríkin. Framan af gekk sóknin eins og í sögu og þann 19. september náðu þýskar hersveitir Kíev.
Nokkrum dögum síðar ákváðu yfirmenn SS-sveitanna í borginni að útrýma öllum Gyðingum sem þar bjuggu. Birt var yfirlýsing þar sem Gyðingum í borginni var skipað að gefa sig fram á tilteknum stað og hafa með sér allar eigur sínar, fatnað og verðmæti því flytja ætti þá burt.
Meira en 30.000 Gyðingar gáfu sig fram, miklu fleiri en SS-mennirnir höfðu búist við.
Eigi að síður hófust SS-mennirnir handa um að drepa fólkið. Því var smalað niður í gjána Babí Jar og þar skotið á færi, hundruðum og síðan þúsundum saman.
Nokkrir hópar úkraínskra þjóðernissinna tóku glaðbeittir þátt í morðæðinu.
Það tók tvo sólarhringa að skjóta allt þetta fólk. Þjóðverjar sjálfir töldu 33.771 lík — konur, karla, börn, allt niður í hvítvoðunga. Öll voru drepin algjörlega miskunnarlaust.
Reyndar eyddu þeir ekki byssukúlum á börnin.
Þeir grófu þau lifandi.
Allar eigur Gyðinganna voru síðan afhentar fólki af þýsku bergi brotið sem bjó í Kíev og tók blygðunarlaust við.
Þjóðverjar voru löngu byrjaðir að drepa Gyðinga og mörg fjöldamorð höfðu þegar verið framin eftir innrás þeirra í Sovétríkin, iðulega með hjálp heimamanna á hverjum stað. Pólverjar og Litháar gengu margir mjög rösklega fram.
En umfangið á fjöldamorðunum í Kíev var meira en áður hafði þekkst. Og SS-sveitunum fannst þetta eiginlega of tímafrekt og erfitt, kosta of mikið af byssukúlum og orku hermanna.
Babí Jar átti sinn þátt í að morðvargar nasistanna tóku að íhuga „skilvirkari“ leiðir til að drepa fólk í hrönnum.
Afleiðingin voru gasklefar helfararinnar.
Og þannig séð var helförin hringd inn í Babí Jar.
Allt þar til Þjóðverjar voru hraktir frá Kíev 1944 héldu Þjóðverjar áfram að nota Babí Jar sem aftökustað. Og ekki bara Gyðingar voru drepnir þar. Fjöldinn allur af Rómafólki var drepið í Babí Jar, geðsjúklingar og fatlaðir, sovéskir stríðsfangar og meira að segja úkranínskir þjóðernissinnar.
Meðan það hentaði Stalín notuðu Sovétmenn viðurstyggðina í Babí Jar óspart í áróðursskyni. Eftir stríðið fóru þeir hins vegar smátt og smátt að þagga þennan atburð að mestu niður. Þá fór Gyðingaandúð vaxandi í sovéska stjórnkerfinu og óþægilegt þótti að Úkraínumenn — sem nú voru aftur orðnir góðir sovéskir borgarar — skyldu hafa tekið þátt í þessu.
En það gekk ekki til lengdar.
Árið 1961 birti skáldið Évgení Évtújenko ljóðið Babí Jar þar sem hann — sem ekki var Gyðingur — reyndi að horfast í augu við atburðinn og við Gyðingahatrið í Rússlandi og jafnvel að setja sig að einhverju leyti í spor þeirra sem drepnir voru í gilinu.
Aftast í þessum pistli birti ég þýðingu skáldanna og ritstjóranna Árna Bergmanns og Matthíasar Johannessens á þessu ljóði.
Dmitri Shostakovitsj frumflutti ári síðar 13. sinfóníu sína sem nefnist Babí Jar.
Hér er hún:
Og 1966 gaf rússnesk-úkraínski rithöfundurinn Anatolí Kusnetsov út heimildaskáldsögu um Babí Jar sem vakti mikla athygli. Hún fékkst að vísu aðeins gefin út í ritskoðaðri útgáfu í Sovétríkjunum en eftir að höfundurinn flúði til Vesturlanda var hún gefin út í sinni réttu mynd.
Við þurfum að muna eftir Babí Jar.
Hér er ljóð Évtúsénkos:
Engin minnismerki
yfir Babí Jar.
Brött hæðin eins og klunnaleg grafskrift.
Ég er hræddur.
Ég er eins gamall og kynkvísl Gyðinga.
Í augum sjálfs mín er ég nú Gyðingur.
Hér ráfa ég um Egyptaland hið forna,
hér er ég deyjandi á krossi.
Naglaförin jafnvel enn sýnileg.
Mér finnst að Dreyfus, hann sé ég.
Smáborgararnir eru dómarar mínir og ákærendur.
Afkimaður í járngrindum, króaður,
umkringdur, útspýttur, rægður.
Ýlfrandi konur með flæmskar blúndur
reka sólhlíf í andlitið á mér.
Einnig er ég drengur í Bélosdok,
drjúpandi blóðið flýtur um gólfið.
Barhetjurnar láta öllum illum látum
þefjandi af vodka og lauk.
Ég hef ekki krafta,
tekst á loft undan stígvélinu,
ég biðst vægðar, þeir hlusta ekki.
Kornkaupmaðurinn lemur móður sína
með „lúberjið júðana
og bjargið Rússlandi“ á vörum.
Ó, mín rússneska þjóð, ég þekkiþig.
Eðli þitt er alþjóðlegt í raun.
En einatt létu flekkaðar hendur
glamra í tandurhreinu nafni þínu.
Ég þekki gæzku minnar moldar.
Hve hryllilegt þetta hátíðlega nafn
sem gyðingahatarar skreyttu sig með
af stakri rósemi: „Bandalag rússneskrar þjóðar“!
Mér finnst ég vera Anna Frank,
gagnsær eins og aprílsproti
ástfanginn og þarf ekki á orðum að halda,
þarfnast þess eins að við horfum hvort á annað.
Hvað lítið við megum sjá og finna ilm af,
slitin frá laufskrúði og himni.
En samt megum við svo margt
faðmandi hvort annað í dimmu herbergi.
Þeir koma? Óttastu ekkert.
Dimmur dynur vorsins,
það kemur þessa leið.
Komdu til mín
réttu mér varir þínar, fljótt.
Þeir brjóta upp hurðina? Nei, þetta er ísabrot,
skrjáf í villtu grasi
við Babí Jar.
Trén setja upp strangan dómarasvip.
Allt hér er þögult óp.
Þegar ég tek af mér hattinn
finn ég að hárið gránar hægt.
Og ég er sjálfur þögult óp
á gröfum þúsunda manna;
ég er hver öldungur hér drepinn.
sérhvert barn hér myrt.
Ekkert í mér getur nokkurn tíma gleymt því.
Þegar síðasti gyðingahatarinn
er loks dauður og grafinn
skulum við láta Tjallann hljóm.
Ekkert gyðingablóð rennur í æðum mínum
samt er ég hataður
eins kröftuglega af júðahöturum
og væri ég Gyðingur. Því
er ég sannur Rússi.
Athugasemdir