Veirukreppan bitnar langsamlega verst á afmörkuðum hópi í samfélaginu okkar: Þeim sem missa vinnuna og fjölskyldum þeirra. Þetta er staðreynd. Ef ríkisstjórnin skirrist áfram við að hækka atvinnuleysisbætur er allt tal um samstöðu tómt blaður.
Ástæðan er að þetta er atvinnuleysiskreppa
Kreppan núna er gjörólík síðustu kreppu. Þá helmingaðist kaupmáttur allra Íslendinga nánast yfir nótt. Það gerðist sjálfkrafa þegar gengið féll og verðbólga rauk upp úr öllu valdi. Eignaverð hrundi og skuldir hækkuðu. Útkoman var sú að við fundum öll fyrir kaupmáttarskelli og mörg lentu í skuldavanda en lægra gengi hélt atvinnuleysi í skefjum.
Nú bítur kreppan færri en fastar. Krónan hefur haldið sjó og þar af leiðandi er kaupmáttur launa óskertur hjá öllum sem ekki missa vinnuna. Skuldir heimila eru stilltar. En nú er stóra vandamálið alda atvinnuleysis, sem sumir lenda illa í en aðrir taka varla eftir.
Og atvinnumissir er alvarlegri í atvinnuleysiskreppu
Dugar að halda bótunum föstum á svipuðu róli og fyrir einu ári eða tveimur? Nei. Atvinnumissir er miklu alvarlegra mál í kreppu en í góðæri. Fjöldi fólks missir vinnuna á sama tíma. Störfum fækkar. Erfiðara reynist að finna vinnu og líkur á langtímaatvinnuleysi aukast. Afleiðingin er sú að efnahagslega áfallið vegur þeim mun þyngra fyrir þau sem í því lenda. Atvinnuleysið bítur einfaldlega fastar.
Þetta er staðan í dag. Þó atvinnuleysisbætur hafi hækkað í tengslum við kjarasamninga 2018 er staðan ekki óbreytt núna heldur gjörbreytt. Þróunin var meira að segja ískyggileg áður en faraldurinn skall á en síðan þá hafa horfur á vinnumarkaði farið hríðversnandi.
Í venjulegu árferði má kannski líta á atvinnuleysisbætur sem tímabundna aðstoð við að fleyta fólki á milli starfa. En í atvinnuleysiskreppu þarf fólk að geta lifað á þeim, stundum í lengri tíma, án þess að nokkur störf standi til boða. Ekki af því að það velur sér að hafa tekjur sem duga ekki fyrir mánaðarlegum skuldbindingum heimilis. Heldur vegna þess að það hefur ekki val um annað þegar fyrirtæki bregðast við samdrætti í eftirspurn með því að framleiða minna og fækka störfum.
Ekki ölmusa heldur áunnin réttindi launafólks
Það er alrangt að atvinnuleysisbætur séu ölmusa en alltof algengt að þannig sé fjallað um þær. Gleymum því ekki að atvinnuleysisbætur eru áunnin réttindi launafólks á Íslandi, því greiðsla tryggingagjalds af launatekjum er skylda. Fyrirkomulagið byggir á grunngildum norrænnar jafnaðarstefnu og var komið á hérlendis fyrir tilstilli verkalýðshreyfingar og stjórnmálaflokka sem tóku slaginn fyrir almenning.
Ef atvinnuleysistryggingar eiga einhvern tímann að rísa undir nafni þá er það núna, þegar fjöldi fólks missir vinnuna á fordæmalausum tímum. Og auðvitað eiga upphæðir bótanna að taka mið af aðstæðum.
Þegar fjármagnseigendur fá bætur úr sameiginlegum sjóðum, eins og í hinni umdeildu uppsagnaleið, þá er það vissulega ölmusugjöf.
Öðru máli gegnir um fjármagnseigendur, sem taka áhættu og hagnast ef vel gengur. Þeir hafa enga skyldu um greiðslu tryggingagjalds af sínum fjármagnstekjum og þar af leiðandi engin réttindi til að ásælast almannafé þó hagnaður snúist í tap. Þegar fjármagnseigendur fá bætur úr sameiginlegum sjóðum, eins og í hinni umdeildu uppsagnaleið, þá er það vissulega ölmusugjöf. En því skyldi enginn rugla saman við áunnin réttindi launafólks.
Atvinnuleysistryggingar eru þjóðhagslega hagkvæmar
Lítum nú framhjá alvarleika atvinnuleysis fyrir einstaklinga og fjölskyldur í miðri atvinnuleysiskreppu og sömuleiðis sterkum prinsipprökum um samstöðu á tímum heimsfaraldurs og áunnin réttindi launafólks. Atvinnuleysistryggingar eru samt hagkvæmar út frá þröngu þjóðhagslegu sjónarmiði og hagstjórnarlegum markmiðum.
Þetta á sérstaklega við um land eins og Ísland þar sem hátt hlutfall launafólks er býsna sérhæft. Það væri ekki hagkvæmt til lengri tíma litið ef atvinnulausir þyrftu alltaf að stökkva á fyrsta starfið sem býðst í stað þess að finna sér vinnu við hæfi. Slíkt væri sóun, því þannig færum við á mis við verðmæta menntun og sérhæfingu vinnandi fólks.
Og atvinnuleysistryggingar eru aldrei mikilvægari í þjóðhagslegu tilliti en einmitt á krepputímum. Þá mýkja þær niðursveifluna með því að styðja við heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu í hagkerfinu, sem hefur í för með sér að fyrirtæki draga minna úr framleiðslu en ella og segja færra fólki upp, sem heldur aftur uppi heildareftirspurn og svo framvegis. Þannig minnka greiðslur atvinnuleysisbóta líkurnar á að atvinnumissir eins leiði af sér atvinnumissi annars. Þær eru sjálfvirkur sveiflujafnari eins og það er stundum kallað.
Við fjölgum ekki störfum með því að skapa neyð
Þegar fram líður er mikilvægast að fjölga störfum. Um það eru allir sammála en þó er alltaf hægara sagt en gert að ná niður atvinnuleysi. Fjölgun starfa mun taka sinn tíma. Atvinnuleysisbætur má hins vegar hækka strax.
Samtök atvinnulífsins hafa haldið á lofti þeirri skoðun að þetta stangist á. Vænlegasta leiðin til að fjölga störfum sé að hafa atvinnuleysisbætur nægilega lágar til að fólk leggi harðar að sér að finna störf. Vandinn er að þessi störf eru ekki til staðar vegna þess að heildareftirspurnin í hagkerfinu hefur skroppið saman. Og hún styrkist ekki bofs, nema síður sé, við það að óheppnum einstaklingum og fjölskyldum sé gert að herða sultarólina. Það verða engin ný störf til með því að skapa neyð á heimilum þeirra sem missa vinnu.
Ranghugmyndir eða annarlegir hagsmunir
Að baki þessum málflutningi búa annað hvort ranghugmyndir eða annarlegir hagsmunir. Eða sitt lítið af hvoru. Kannski halda lobbíistar Samtaka atvinnulífsins að hækkun atvinnuleysisbóta hafi svo rosalega letjandi áhrif að þau þurrki út allan ávinninginn, því fólk hætti að nenna að vinna, hangi bara heima og finnist fínt að vera með tekjur langt undir lágmarkslaunum. Það er rangt.
Þorri vinnufærra Íslendinga hefur engan minnsta áhuga á að vera atvinnulaus, hvað þá til lengdar, með undir 240 þúsund krónum á mánuði. Þó lobbíistarnir séu með greindarleg gleraugu og alvörugefinn svip þá er líklegt að þessi letjandi áhrif séu stórlega ýkt og hverfandi í stóra samhenginu. Enda ekkert sem bendir til þess að atvinnuleysi sé að jafnaði hærra í löndum með öflugar atvinnuleysistryggingar. Þvert á móti.
Það má vona að greiningar lobbíistanna grundvallist ekki í og með á annarlegum hagsmunum. En það væri einfeldningslegt. Eltum peningana: Samtök atvinnulífsins borga. Telja valdamestu atvinnurekendur landsins hag sínum best borgið í því að hræða þau sem fá að vinna með því að auka á örvæntingu hinna sem fá ekki að vinna? Í öllu falli er ljóst að það eru ekki heildarhagsmunir almennings á Íslandi að sú leið verði farin.
Atvinnuleysisbætur eru lágar
Í júlí þurftu 17.104 Íslendingar og fjölskyldur þeirra að reiða sig á atvinnuleysisbætur. Meðallaun í landinu eru um 800 þúsund krónur en grunnatvinnuleysisbætur eru undir 240 þúsund krónum eftir skatt. Það gildir þó aðeins fyrir þau sem hafa unnið í 100 prósent starfi samfellt í tólf mánuði fyrir atvinnumissi. Fyrir aðra eru bæturnar enn lægri.
Tekjutenging varir í þrjá mánuði og er 70 prósent af heildarlaunum sé hún óskert en að hámarki 456 þúsund krónur fyrir skatt. Til samanburðar eru atvinnuleysisbætur í Danmörku tekjutengdar í allt að tvö ár og nema þar 90 prósentum af heildarlaunum þó hámarkið sé lægra en hér. Þetta er töluverður munur.
Með uppsagnaleiðinni fengu fyrirtækjaeigendur milljarða millifærslu úr ríkissjóði fyrir að segja upp fólki. Nú standa Samtök atvinnulífsins í herferð gegn hækkun atvinnuleysisbóta. Er forsvaranlegt að stjórnvöld fylgi þeirra línu í þessu? Láti fólkið sem var sagt upp taka höggið og lifa á loftinu þar til ástandið skánar?
Verum ekki aum, sýnum samstöðu, hækkum atvinnuleysisbætur
Alþýðusamband Íslands hefur bent á að betur fari á því að hækka bæturnar og beita síðan aðferðafræði virkra vinnumarkaðsaðgerða til að auðvelda fólki að bæta við sig nýrri þekkingu og þjálfun á meðan það leitar að nýju starfi. Það styrki einstaklingana og komi hagkerfinu öllu til góðs í bráð og lengd. Því á eftir kreppu koma tækifæri. Og þá borgar sig að vinnandi fólk sé reiðubúið að vinna sigra á nýjum vettvangi.
Kostar mikið að hækka atvinnuleysisbætur? Já, ef við reiknum dæmið án þess að taka með í reikninginn kostnaðinn af því að gera það ekki. Segjum að grunnatvinnuleysisbætur yrðu hækkaðar um 25 þúsund krónur á mánuði, sem er í takt við kröfur Alþýðusambandsins. Jafnvel þó 17 þúsund manns yrðu án vinnu í heilt ár þá yrðu það ekki nema 25.000 * 17.000 * 12 = rúmlega 5 milljarðar, sem er slatti, en það er samt innan við 2 prósent af fyrirséðum halla ríkissjóðs á þessu ári. Auk þess sem stór hluti þessarar upphæðar skilar sér beint til baka í gegnum skatta og aukin efnahagsumsvif.
Þá má nefna að það er ekkert sem segir að hækkun atvinnuleysisbóta núna kalli á hækkun tryggingagjalds strax.
Kostnaðurinn verður einfaldlega miklu meiri þegar upp er staðið ef við hlömmum öllum byrðunum af þessari kreppu á herðar þeirra sem missa vinnuna. Ef við fórnum þeim óheppnu. Fyrir utan hvað það væri aumt af okkur sem þjóð.
Nú styttist í fjárlög næsta árs. Vonandi verða þau ekki aum. Verkalýðshreyfingin hefur talað hátt og snjallt fyrir hækkun atvinnuleysisbóta og forysta Samfylkingarinnar sömuleiðis. En kannski skiptir mestu að bakland stjórnarflokkanna láti í sér heyra. Hafa stuðningsmenn VG til dæmis skoðun á málinu?
Athugasemdir