Merkilegt þetta Kardashian-fólk sem heiðraði okkur með nærveru sinni á dögunum og er hér kannski enn. Ég hef að vísu ekki séð neitt af þeim sjónvarpsþáttum sem gert hafa fjölskylduna fræga og á síður von á að ég muni hafa mikinn tíma til að fylgjast með þeim í náinni framtíð en það er náttúrlega einmitt frægðin sem gerir þetta góða fólk merkilegt. Ég meina þá ekki fyrst og fremst hið undarlega fyrirbæri að vera „frægur fyrir að vera frægur“ heldur hitt að Kardashian-fjölskyldan er – eins og allir vita áreiðanlega – armenskrar ættar og Armenar hafa haldið velli gegnum tíðina með því að láta lítið á sér bera og fara eiginlega huldu höfði í tilverunni. Þess vegna er merkilegt að armensk fjölskylda skuli nú orðin víðfræg einmitt fyrir að glenna sig og líf sitt framan í hvern sem er. Það er það sem mér þykir merkilegt.
En hvað er Armenía? Vita það ekki allir aðdáendur Kardashian-fólksins? Sé svo ekki, þá er Armenía lítið land í Kákasus-fjöllum og var lengi undir bjarnarhrammi fyrst rússneska keisaraveldisins og síðan Sovétríkjanna en hefur verið sjálfstætt síðan 1991. Armenar eru ekki fjölmenn þjóð en þeir eru samhentir og þjóðarvitund þeirra sterk, svo jafnvel þótt þeir hafi búið áratugi og aldir í öðrum löndum líta þeir enn á sig sem Armena.
„Þau fyrstu Kardashian-hjón leituðust við að ná sambandi við guðdóminn með stöðugu hoppi við trúarathafnir.“
Auðvitað er málið ekki svo einfalt að hægt sé að segja fyrirvaralaust að sjónvarpsfjölskyldan knáa sé armensk. Í fyrsta lagi er Kris móðir þeirra Kardashian-systra Kim og Kourtney ósköp venjulegur Ameríkani af aðallega engilsaxneskum ættum, eftir því sem ég best veit, og í öðru lagi hefur hin armenska föðurætt stúlknanna búið í Ameríku síðan langalangafi þeirra og –amma sigldu yfir Atlantshafið um aldamótin 1900 til að losna við andúð sem trú þeirra vakti á heimaslóðum. Armenska kirkjan er fræg og forn – eins og vikið verður að hér á eftir – en þau fyrstu Kardashian-hjón sem komu til Ameríku tilheyrðu henni ekki. Þau voru í kristnum sértrúarsöfnuði sem kallaðist „Hopparar“ og leitaðist við að ná beinu sambandi við guðdóminn með því að verða frá sér numin af áreynslu og æsingi með stöðugu hoppi við trúarathafnir. Ekki veit ég til að þær Kim og Kourtney stundi slíkt enda hefðu þær þá vafalaust þegar boðið sjónvarpsáhorfendum að fylgjast með. En svo ættræknir voru Kardashianar lengi vel að enginn leitaði sér maka út fyrir armenska samfélagið fyrr en Robert Kardashian gekk að eiga fyrrnefnda Kris. Og armenskur uppruni er enn mikilvægur í fjölskyldunni.
Þótt hún hafi sannarlega gengið í berhögg við þær óskráðu hefðir Armena að láta lítið á sér bera.
Armenska þjóðin er ein hin elsta í heimi í þeim skilningi að hægt sé að rekja sögu hennar, tungu og menningu nokkuð samfellt langt aftur í tímann. Um það bil 3.000 árum fyrir Krist var að rísa blómleg menning í hinni frjósömu Mesópótamíu, er nú nefnist Írak, og í fjöllunum norður af bjuggu ýmsar þjóðir og nutu góðs af nábýlinu við ríki eins og Súmer, Babýlon og Assyríu og svo Hittítaríkið í vestri. Um það leyti sem ríki Persa reis í austri (þar sem nú heitir Íran) þá er greinilegt að armenska þjóðin var orðin til í skugga hins mikla fjalls Ararat, þar sem örkin hans Nóa átti að hafa strandað. En hafði þessi þjóð lengi mátt sæta því að voldugir nágrannar undirokuðu hana. Nú höfðu Armenar hins vegar nýlega varpað af sér oki Hurría, sem höfðu verið öflug stríðsþjóð þarna í fjöllunum á bronsöld en er nú löngu gufuð upp í þjóðahafið. En Armenar lifa enn og nú fyrst varð armensk tunga ráðandi á svæði þeirra. Hún hafði áður verið tunga hinnar kúguðu alþýðu eingöngu, en yfirstéttin talaði húrrískt mál. Armenska er indóevrópskt mál, þykir býsna sérstætt en einna líkast forngrísku, og stundum kallað litli bróðir grískunnar.
En Armenar fengu ekki lengi notið frelsis í þetta sinn frekar en einatt fyrr og síðar. Persakóngurinn Daríus mikli, sá sem frægastur er fyrir að hafa tapað orrustunni við Maraþon gegn Grikkjum árið 490 fyrir Krist, honum varð betur ágengt gegn Armenum og hertók fremur áreynslulítið fjallahéruðin þar sem þeir bjuggu. Persar urðu herraþjóð í landinu og lifðu í vellystingum en alþýðan dró fram lífið með nautgriparækt og bjó í fátæklegum smáþorpum. Flestir bjuggu í niðurgröfnum húsum ef marka má gríska sagnaritarann Xenofón sem átti þarna leið um árið 401 fyrir Krist.
Árið 331 gerðust óvænt tíðindi. Kóngurinn í Makedóníu hafði stefnt her manns austur til ríkis Persa og knésetti nú veldi þeirra í eitt skipti fyrir öll í mikilli orrustu við Gaugamela – sem nú heitir Mosúl í Írak. Hér var kominn Alexander mikli og þar með voru Armenar lausir undan járnhæl Persa. Þeir urðu hluti af ríki Alexanders og síðan arftaka hans en nutu nú meiri sjálfstjórnar en fyrr, og gengu þá brátt á lagið. Um árið 100 fyrir Krist var risið í Armeníu sjálfstætt og nokkuð auðugt ríki og í eina skiptið í sinni löngu sögu gerðu Armenar tilraun til að verða stórveldi í sínum heimshluta. Tígranes hét frægastur kóngur þeirra um þessar mundir og ríkti á árunum 95-55 fyrir Krist. Hann var heilmikill stórbokki og háði mörg stríð við Parþa sem þá voru komnir í stað Persa, og yfirleitt veitti Tígranesi betur. Við landvinninga sína var Tígranes gjarnan í samfloti með tengdaföður sínum, Míþridatesi Pontuskóngi, en Pontus var þá vaxandi veldi í Litlu-Asíu eður Tyrklandi nútímans. Míþridates herjaði í vesturátt þar sem nýtt stórveldi var fram komið og kallaðist Rómaveldi, en á meðan safnaði Tígranes löndum í austri. Að lokum safnaði hann Sýrlandi, öllum Kákasus-fjallgarðinum og hluta Mesópótamíu. Þá þóttist Tígranes vera orðinn þvílíkur stórkall að hann tók sér nafnbótina „konungur konunganna“ sem verið hafði titill hinna voldugu Persakeisara.
Þá var hins vegar uppiskroppa stríðsgæfa Míþridatesar gegn Rómverjum og þeir náðu öllu Pontuslandi. Síðan sneru þeir sér að Armeníu og hinn háleiti konungstitill Tígranesar dugði honum skammt gegn rómversku stáli. Fyrr en varði lá stórveldi Armena í dufti fjallanna.
Frá því um Kristsburð og í margar aldir síðan var Armenía bitbein Rómaveldis annars vegar og Parþíu og síðan endurreists Persaveldis hins vegar. Landið skipti oft um eigendur. Stundum var Armenía að vísu sjálfstæð að nafni til en yfirleitt alltaf leppríki annars stórveldisins. Árið 301 eftir Krist gerðist hins vegar mjög merkilegur og afdrifaríkur atburður í sögu Armeníu því þá tóku þeir kristni fyrstir allra þjóða. Armenska kirkjan hefur æ verið bæði sjálfstæð og sérstæð og átt mjög ríkan þátt í að varðveita þjóðarvitund Armena, þótt Kardashian-fólkið hafi að vísu á sínum tíma yfirgefið megindeild kirkjunnar og gengið til liðs við „hopparana“. Sjálfur var ég í Armeníu árið 1996 og varð þá vitni að því að dýrafórnir eru enn tíðkaðar við armenskar helgiathafnir. Bein afleiðing af kristnitökunni í byrjun fjórðu aldar var svo þróun armensks ritmáls og sérstaks stafrófs, svo Armenar fengju notið Biblíunnar á sínu móðurmáli. Það stafróf er einstakt í sinni röð í heiminum.
Um 650 breyttist allt því þá komu arabískir herir sunnan úr eyðimörkunum og lögðu Armeníu undir sig eins og öll Miðausturlönd. Þeir fluttu með sér nýja trú, íslam, og reistu nýja höfuðborg: Bagdad í Mesópótamíu. En raunar er ofmælt að allt hafi breyst. Pólitískt séð breytti auðvitað ýmsu að nýir herrar Armena væru múslimar frá Arabíu en ekki zóróastertrúaðir Persar eða kristnir Rómverjar, en Arabar gengu ekki hart fram gegn armensku kirkjunni og hún lifði áfram og átti sér sín blómaskeið næstu aldirnar. Armenar höfðu lært að ætla sér ekki um of og gættu sín á því að efla ekki til valda nýjan oflátung að hætti Tígranesar, slíkt myndi aðeins hafa óhjákvæmilegt hrun í för með sér. Önnur þjóð sem bjó þar í nágrenninu nema ögn sunnar, hún átti svipuð örlög og lifir líka enn, og það eru Kúrdar. Sá var þó munurinn að Kúrdar undirgengust íslam og fléttuðust því betur inn í líf hinnar íslömsku yfirstéttar í stórríki kalífans í Bagdad. Armenska kirkjan leyfði Armenum það ekki og ef til vill er það ástæðan fyrir því að nú er talið eðlilegt að Armenar séu sjálfstæðir en það virðist vera höfuðsynd að hreyfa því að Kúrdar eignist eigið ríki.
Hvað sem því líður: Í þúsund ár sinntu Armenar sínu og hvað sem á gekk – nýjar innrásarþjóðir eins og Tyrkir og Mongólar, plágur, hungursneyðir – þá lifðu Armenar allt af með hægð sinni og þrautseigju. En sumir fengu og fluttust til útlanda, til dæmis Kardashian-ættin, en fjöldi Armena býr um allar koppagrundir heimsins. Og líkt og önnur landlaus þjóð, Gyðingar, urðu þeir gjarnan kunnir fyrir kaupmennsku og útsjónarsemi í lífsbaráttunni.
Heima fyrir voru Armenar alltaf bitbein stórvelda, síðast Tyrkja og Rússa, og fyrir hundrað árum – eða árið 1915 – hófust hræðileg fjöldamorð Tyrkja á Armenum af því að þeir óttuðust að Armenar kysu frekar yfirráð hinna kristnu Rússa en þeirra. Ein og hálf milljón Armena lét lífið í þessum hörmungum sem Tyrkir þræta enn fyrir að hafi átt sér stað. Eftir fyrri heimsstyrjöldina stofnuðu Armenar sjálfstætt ríki um skeið en þá var nú ekki mikil hjálp í Rússum: Við fyrsta tækifæri innlimuðu hin nýju Sovétríki Armeníu í gráleitt veldi sitt, og enn máttu Armenar sitja og standa eins og Rússum þóknaðist þar til 1991 þegar Sovétríkin hrundu.
Armenía er lítið ríki og lítils megandi, þjóðin býr við þokkaleg lífskjör en vonir Armena – sem þeir létu feimnislega í ljósi við mig 1996 – að þeir yrðu fjármálaveldi eins og Sviss hafa ekki ræst enn, kannski sem betur fer.
Annars fannst mér mjög athyglisvert, og kannski dæmi um hvernig Armenar hafa lifað af allar hinar miklu sviptingar sögunnar, að þótt ég kæmi þangað uppfullur af áhuga á armenskri sögu og með ótal spurningar um leyndardóma þeirra á vörunum, þá rak ég mig fljótt á að þótt þeir hefðu mjög gaman af að heyra mig tala um Armeníu, þá höfðu þeir engan áhuga á að segja mér neitt sérstakt um sögu sína eða menningu.
Og mér fannst það að lokum bara hæfilegt þegar ég uppgötvaði að þjóð gengur í raun undir fölsku nafni. Armenar og Armenía eru nöfn sem nágrannar þeirra völdu þeim og þeir láta sér vel líka út á við. Heima fyrir kalla þeir sig hins vegar Hæja og land þeirra Hæjastan. Og líklega hæfir það betur hinu ódæmigerða Kardashian-fólki og glenniverki þess.
Hæ Kim Kardashian!
Athugasemdir