Ræða Ferdinands Lassalle „Um eðli stjórnarskrár“ (Berlín, 16. apríl 1862) er meðal grunnrita í Evrópusögu og stjórnmálaheimspeki. Lassalle var þeirrar skoðunar að formfastar skilgreiningar á stjórnarskrá ættu ekki við, þar sem stjórnarskrá sé hvorki meira né minna en skriflegur samningur um þá skiptingu valds sem ríkir í viðkomandi landi:
„Hvert er eðli stjórnarskrár almennt, hver er hugsunin að baki?“
Væri spurningin lögð fyrir lögfræðing yrði svar hans þetta: „Stjórnarskrá er sáttmáli, sem konungur og þjóðin gera með sér, og þar eru lagðar fram þær meginreglur sem gilda skulu um löggjöf landsins og stjórn.“ Eða, að teknu tilliti til þess að einnig eru til stjórnarskrár í lýðveldisríkjum, gæti hann hugsanlega varpað fram almennari skilgreiningu: „Stjórnarskrá er grundvallarlöggjöf sem samþykkt er í landi þar sem unnið er að því að koma á og viðhalda almennum réttindum. Allar slíkar lögformlegar tilraunir til skilgreininga villa um fyrir okkur og færa okkur á engan hátt nær raunverulegu svari við spurningu minni.
Allar slíkar skilgreiningar felast í yfirborðslegum lýsingum á því hvernig stjórnarskrá verður til og hver áhrif hennar eru, en þær gera ekki grein fyrir því hvað hún sé í eðli og raun. Þessar skilgreiningar leggja til viðmið, þær benda á það sem einkennir stjórnarskrá á yfirborðinu og í rétti, en þær segja okkur ekki hvaða hugsun býr að baki, hvert sjálft eðli stjórnarskrárinnar sé. Þess vegna erum við engu bættari þegar við þurfum að meta hvort stjórnarskrá teljist góð eða gölluð, tæk eða ótæk, stöðug eða óstöðug.“
Að mati Lassalles fjallar stjórnarskrá um völd, um það hver fer með völd og það, hvernig völd eru metin og þeim dreift innan samfélagsins:
„Spurningar sem varða stjórnarskrá eru því fyrst og fremst spurningar um völd, en ekki um rétt. Raunveruleg stjórnarskrá þjóðar felst í raunverulegu, virku kraftvægi (Relation of forces) sem þar ríkir, og ritaðar stjórnarskrár eru því aðeins gildar og stöðugar að þar birtist raunhæf mynd af ríkjandi kraftvægi innan samfélags – þetta eru þær meginreglur sem vert er að hafa í huga.“
Það er fagnaðarefni að stjórnarskrár skuli mótast af samfélagsöflum. Þegar breyting verður á valdapíramítanum í tilteknu landi kemur í ljós krafa um (nýja) skjalfesta stjórnarskrá. Þó er margt að varast. Hægt er að skrifa stjórnarskrá á þremur dögum – segir hann – en það er til einskis nema samfélagsgerðin og valdhafar styðji hana og endurspeglist í hinum ritaða texta.
Hitt er ekki eins gleðilegt, að formleg og rituð stjórnarskrá dugar hvergi til. Í sögu Evrópu úir og grúir af rituðum stjórnarskrám sem brugðust (þær kallar hann „pappírsstjórnarskrár“):
„Engu skiptir það sem ritað er á blað, ef það er í mótsögn við veruleikann, við raunverulegt kraftvægi í samfélaginu.“
Eins og Lassalle sagði árið 1862 þarf annað og meira að koma til svo ná megi fram nauðsynlegum breytingum í samfélagi heldur en ný skjalfest stjórnarskrá eða „pappírsstjórnarskrá“. Ekki dugir minna en „raunveruleg stjórnarskrá“, róttæk samfélagsbreyting:
„Nauðsynlegt er að breyta raunverulegu kraftvægi í landinu – með íhlutun í framkvæmdarvaldinu, íhlutun sem leiðir til þess að því verði í raun breytt þannig að það geti aldrei aftur með sjálfstæðum hætti sett sig upp á móti þjóðarvilja.“
Með vísun til þess sem hér hefur verið rakið mætti hugsa sér þrjú skilyrði þess að stjórnarskrá hafi tilætluð áhrif: í fyrsta lagi endurspeglar nýja stjórnarskráin raunveruleg valdsvið í samfélaginu, í öðru lagi nýtur ný stjórnarskrá víðtæks stuðnings almennings á öllum stigum (meirihlutinn ræður), og í þriðja lagi verða stjórnmálaflokkar (og Alþingi) að láta stjórnarskrárgjafanum eftir ákveðin völd (fullveldið er hjá þjóðinni) (John Elster, 2012).
Að því er Ísland varðar hefur þessum spurningum enn ekki verið svarað. Hvers vegna taldi fyrri stjórn að endurbætur á stjórnarskrá gætu dugað einar og sér til þess að breyta valddreifingu og valdapíramídanum í samfélaginu? Hvers vegna brást opinber stuðningur við hina nýju stjórnarskrá á lokasprettinum (vorið 2013)? Hvernig stendur á því að Alþingi hafði að engu vilja þjóðarinnar, eins og hann birtist í atkvæðagreiðslu um nýja stjórnarskrá?
Þýtt úr ensku af Ólöfu Pétursdóttur.
Ræðu Lassalles er að finna í enskri þýðingu hér
John Elster, fyrirlestur við Háskóla Íslands, 10. maí 2012 og í Silfri Egils 13. maí 2012
Um nýlegar stjórnarskrárbreytingar innan ESB sjá Rannsóknarverkefni Háskólastofnunar Evrópu: „Constitutional change through Euro crisis law“
Athugasemdir