Í öllu Frakklandi er nú barist á fótboltavöllum og lokaslagurinn verður vitaskuld háður í París. Um þá borg er gjarnan sagt að hún sé einnar messu virði, og þá er yfirleitt átt við að eitthvað sé á sig leggjandi til að ná tilteknu háleitu markmiði. En í raun er merking þessa orðtaks dálítið önnur, en á bak við það er ansi löng og merkileg saga.
Frakkland varð hluti Rómaveldis á fyrstu öld fyrir Krist og kallaðist Gallía. Eftir hrun Rómaveldis í vestri árið 476 eftir Krist náðu Frankar völdum í landinu en þeir voru germanskur ættbálkur frá Niðurlöndum þar sem nú er Holland og hluti Belgíu. Konungsætt Meróvinga fór með völdin þar til á áttundu öld að Karólingar gerðust kóngar og helstur þeirra var sjálfur Karlamagnús sem krýndur var keisari árið 800. Risavaxið ríki Karlamagnúsar klofnaði þó eftir dauða hans og keisaratitilinn varð eftir í Þýskalandi en í Frakklandi voru áfram kóngar.
Árið 987 dó síðasti Karlungakóngurinn, Loðvík lati, og franski aðallinn kaus til konungs Hugh nokkurn Capet sem var margreyndur riddari og kominn af Karlamagnúsi í sjöunda lið. Tók svo hver Capetinga-kóngur við af öðrum og gekk á ýmsu. Frakkakóngar réðu stundum ekki nema hluta landsins, ýmis héruð voru meira og minna sjálfstæð undir stjórn voldugra baróna og eftir að Englandskóngum óx fiskur um hrygg voru þeir einlægt að frekjast til valda á franskri grund. Á 13du öld, þeim tíma þegar sturlungaöld geisaði á Íslandi, var Frakkakóngur Loðvík nokkur níundi, eini kóngurinn sem tekinn hefur verið í dýrlingatölu kirkjunnar enda var hann duglegur að hlaða undir kristindóm og kaþólska siðu. Loðvík átti margt barna og varð sonurinn Filippus harði kóngur eftir hans dag, en annar sona Loðvíks hét Róbert og varð hertogi þar sem heitir Clermont.
Og leið nú enn og beið og á fyrri hluta fimmtándu aldar virtist franska konungdæmið komið að fótum fram þegar Englendingar og Búrgúndarbarónar virtust í þann veginn að fella Karl sjöunda úr hásæti en furðumærin Jóhanna frá Örk átti þá sinn þátt í að efla stuðning við Karl og Frakkland hélt velli. Tvívegis höfðu afkomendur Capetinga á konungsstóli dáið án karlkyns erfingja og því þurfti að leita eitthvað aftur í ættir til að finna konungsefni sem komið var í beinan karllegg af ekta kóngum, og var konungsættin kölluð Valois um þessar mundir.
Árið 1559 dó Hinrik II Frakkakóngur eftir að fengið ígerð í sár sem hann fékk í burtreiðum. Af Hinriki eru ýmsar sögur, er snúast ekki síst um hans ágætu ástkonu Díönu de Poitiers. Hún var gagnmerk og mjög hæfileikarík kona sem hefði sómt sér vel sem þjóðarleiðtogi en ættleysi hennar og kyn komu í veg fyrir það, svo hún varð að láta sér duga hlutverk ástkonu konungsins og eftir að Hinrik dó var henni vísað burt frá hirðinni af konu kóngsins, Katrínu drottningu af Medici-ættinni.
Elsti sonur Hinriks tók nú við völdum, Frans annar, en hann var líka að nafninu til kóngur Skota, því hann hafði verið gefinn Maríu Stúart Skotadrottningu. Frans var hins vegar bara 15 ára og dó eftir sautján mánuði á konungsstóli, þá rofnuðu tengsl Skota og Frakka. Yngri bróðir Frans varð nú konungur, Karl níundi, og á hans fjórtán ára valdatíð blossaði upp fyrir alvöru trúarbragðastríð í Frakklandi millum kaþólikka og mótmælenda. Árið 1519 hafði Marteinn Lúther hafið siðbót sína í Þýskalandi og hún breiddist fljótt og vel út um Frakkland. Franskir mótmælendur kölluðust húgenottar og á fáeinum áratugum urðu þeir bæði fjölmennir og voldugir. Vaxandi borgarastétt gerðist mótmælendatrúar í stórum stíl og jafnvel hjá háaðlinum mátti finna æ fleiri húgenotta. Leiðtogi húgenotta var Hinrik nokkur, franskur aðalsmaður en bar um leið konungstign í smáríkinu Navarra nyrst á Spáni.
Til þess að reyna að sætta húgenotta og kaþólikka samdi Karl kóngur um að Hinrik af Navarra skyldi nú kvænast systur hans, Margréti af Valois, sem svo kallast. Það var nú ein konan enn sem hafði hæfileika og persónutöfra til að gegna æðstu embættum en varð að láta sér nægja að vera gervitungl karlanna í hinum frönsku valdaættum. En þegar Hinrik af Navarra og Margrét höfðu gengið í hjónaband í París í ágúst 1572 og fjöldi áhrifamikilla húgenotta var staddur í borginni út af veislunni, þá notuðu Katrín konungamóðir af Medici og aðrir forkólfar kaþólikka tækifærið og lét myrða fjölda þeirra – heitir sá atburður „blóðbaðið á Bartólómeusarmessu“. Margrét bjargaði lífi síns brúðguma og kom honum síðar undan kaþólikkum, en hann kunni henni litlar þakkir fyrir og skildi að lokum við hana.
„Ein konan enn sem hafði hæfileika og persónutöfra til að gegna æðstu embættum en varð að láta sér nægja að vera gervitungl karlanna.“
Nema hvað nú geisaði grimmileg trúarbragðastyrjöld um skeið í Frakklandi. Eins og vanalega í trúarbragðastríðum unnu báðir aðilar ýmis grimmdarverk en aðallega var það þó konungsvaldið – dyggilega stutt páfanum í Róm – sem ofsótti húgenotta. Ekki var þar hugsað um velferð Frakklands því stríðið veikti franska ríkið ákaflega, mannfall var ægilegt og fjöldi dugmikilla og auðugra húgenotta flúðu land. Talið er að allt að fjórir milljónir Frakka hafi dáið í þessum innanlandsófriði sem snerist – eins og títt er um trúarbragðastríð – fyrst og fremst um misjafna túlkun á gömlum bókum og svo ögn ólíka helgisiði. Fjórar milljónir var mikill missir, því Frakkar voru um miðja fimmtándu öld 20 milljónir. Nærri einn af hverjum fimm dó í þessum ófriði, mesta mannfall sem Frakkar hafa nokkru sinni mátt þola í styrjöld.
Karl kóngur bar aldrei sitt barr eftir fjöldamorðin 1572. Hann tapaði smátt og smátt glórunni, ýmist ásakaði hann sjálfan sig harðlega fyrir morðin eða hreykti sér af þeim. Hann missti heilsuna, fékk að líkindum berkla og dó 1574. Hann hafði ekki eignast skilgetinn son og því varð þriðji sonur Hinriks annars nú konungur Frakklands. Hann kallaðist Hinrik þriðji og hafði verið einn af ötulustu herforingjum kaþólikka í stríðinu við húgenotta, en hafði síðan fengið óvænt boð um að verða kóngur í hinu volduga sambandsríki Póllands-Litháens í Mið-Evrópu. Þar var konungsætt útdauð og Pólverjar buðu Hinriki hásætið gegn ríflegum fjárstuðningi. Heldur var samúð þessa nýja Póllandskóngs við þegna sína brösótt. Honum fannst Pólverjar ótrúlega rustalegir og groddalegir, en Pólverjar veltu fyrir sér hvort allir Frakkar væru jafn uppteknir af útliti sínu og þessi nýi kóngur þeirra. Þegar Hinrik frétti lát bróður síns í Frakklandi greip hann tækifærið til að hverfa umsvifalaust frá Póllandi og Litháen og tók við konungdómi í París.
Hinrik þriðji varð ekki vel heppnaður kóngur. Fyrst lét hann líðast að stríðinu gegn húgenottum var haldið áfram af fullum krafti undir stjórn hins herskáa hertoga af Guise, en uppgötvaði síðan að vinsældir hertogans meðal kaþólikka voru farnar að skyggja á hann. Hertoginn tók meira að segja að ásælast hásætið í krafti ættartengsla við konungsættina, en Hinrik þriðji átti ekki börn með konu sinni. Hann þótti helst til fínlegur og hafa meiri áhuga á að punta sig en stýra landinu, og var þá náttúrlega talinn vera samkynhneigður, en tók nú á sig rögg og lét myrða hertogann af Guise 1588 svo hann ógnaði sér ekki. Þá gerðu kaþólikkar uppreisn gegn Hinriki sínum þriðja og hann sá það eina ráð að gera valdabandalag við Hinrik af Navarra húgenottaleiðtoga.
Nú fóru heldur betur að flækjast málin. Hinrik af Navarra var nefnilega ekki aðeins leiðtogi húgenotta. Hann var í fyrsta lagi tröll að manni og sláttur á honum hvar sem hann fór, en um leið afar skarpskyggn og hæfileikaríkur. Þá þótti hann furðu réttsýnn og hafði hugann meir við alþýðu manna en títt var um menn af slekti hans. En í öðru lagi var svo komið fyrir Valois-grein Capetinga að nú – þegar ljóst varð að Hinrik þriðji myndi ekki skjóta í heiminn erfingja – þá fannst enginn „réttborinn“ karlkyns erfingi nema leitað væri býsna langt aftur í ættina. Á Englandi gátu konur erft hásætið og um þær mundir var Elísabet drottning að brillera þar, en slíkt var óheimilt að frönskum lögum, og sá sem nú fannst nánastur hásætinu reyndist vera sonarsonarsonarsonarsonarsonarsonarsonarsonarsonur dýrlingsins Loðvíks níunda aftur á Sturlungaöld, sem sagt fyrir rúmum 300 árum. Og hver var þessi ættarlaukur sem nú virtist standa uppi með pálmann í höndunum sem ríkisarfi hins barnlausa Hinriks þriðja?
Jú, það var ótrúlegt nokk enginn annar en Hinrik af Navarra, hættulegasti andstæðingur Valois-ættarinnar og kaþólikka!
Hinrik þriðji viðurkenndi nú tilkall nafna síns til ríkiserfða til að fá stuðning hans gegn kaþólskum uppreisnarmönnum. En reiðin út af morðinu á hertoganum af Guise var svo mikil að 1589 var Hinrik kóngur myrtur af hryðjuverkamunki einum af reglu Dóminikana. Þá varð Hinrik af Navarra í raun konungur en kaþólikkar þvertóku fyrir að samþykkja konungstign honum til handa og í nokkur ár gekk á með miklum deilum og skærum og umsátrum um París. Að lokum hjó Hinrik á hnútinn. Að ráði ástkonu sinnar, Gabrielle d’Estrées, enn einnar hæfileikakonunnar sem koma við þessa sögu – en þó meir bak við tjöldin en í sjálfum valdastöðunum – þá sagði hann einfaldlega skilið við sína mótmælendatrú og vígðist til kaþólsku. Því eins og hann sagði eða einhver í hans nafni: „París er einnar messu virði.“
Þessi trúskipti Hinriks af Navarra, sem þaðan í frá kallaðist Hinrik fjórði Frakkakóngur, þau ollu að sjálfsögðu gífurlegri reiði meðal húgenotta og annarra mótmælenda. Elísabet Englandsdrottning varð til dæmis brjáluð, enda hafði hún stutt Hinrik með ráðum, dáð og peningum meðan hann barðist gegn kaþólikkum í Frans. Hinrik reyndi að milda höggið með því að veita fyrrum trúbræðrum sínum meiri réttindi en kaþólikkar höfðu áður viljað veita þeim, en það var reyndar orðið of seint, því stór meirihluti húgenotta var ýmist dauður eða flúinn land. Og var svo Frakkland áfram kaþólskt land.
En merking orðanna er sem sagt ekki sú að vel megi leggja eitthvað á sig til að standa uppi sem sigurvegari í einhverri keppni. Merkingin er miklu frekar sú að vel réttlætanlegt sé að éta oní sig sannfæringu sína og trú, bara fyrir veraldleg völd eða gæði.
En í þessu tilfelli verður að viðurkenna að París var líklega virði messunnar þar sem Hinrik fjórði undirgekkst pápismann. Hann kom á friði innanlands og margvíslegum umbótum á þeirra tíma mælikvarða. Frægt markmið hans var að haga svo málum að sérhver bóndi gæti leyft sér að stinga kjúklingi í pottinn á sunnudögum. Öllu meira reyndar var reyndar viðhaft í matseld við hirð kóngsins, eins og gengur. Og þegar fram liðu stundir hættu afkomendur Hinriks af Navarra að hugleiða kjör alþýðunnar að ráði. Þessi nýja grein konungsættar Capetinga hét Bourdon af því Róbert, sá sona Loðvíks níunda, sem Hinrik var kominn af, gekk að eiga hina vellauðugu Beatrís af Bourbon. Og Bourbonar urðu alræmdir fyrir taumlaust bruðl, óhóf og algjör skeytingarleysi um kjör almennings.
Sonur Hinriks var Loðvík þrettándi og sonarsonur hans var sólkóngurinn sjálfur, Loðvík fjórtándi.
Athugasemdir