Það var á mildum laugardegi í Búkarest þann 13. ágúst síðastliðinn. Borgin andaði léttar eftir grimma hitabylgju undanfarna viku. Þegar verst lét hafði hitinn náð rúmlega 40 stigum svo malbikið bráðnaði á strætunum. Þá hafði fólk reynt að halda sig inni við í skugganum en nú flykktust þúsundir manna út á göturnar í höfuðborg Rúmeníu þegar dimmur hljómur kirkjuklukkna kvað við. Það var ekki til að fagna langþráðum svalanum heldur til að fara í jarðarför fjörgamallar konu sem Rúmenar kölluðu drottningu sína. Það hafði verið lýst yfir þjóðarsorg og ekki aðeins á rúmenskri grund, heldur líka í nágrannaríkinu Moldovu. Og svipur fólksins á götunum – ekki aðeins kóngafólksins þétt upp við kistuna, heldur líka óbreyttrar alþýðunnar og fátæklinga sem ætla seint að hafa í sig og á – hátíðlegur svipurinn gaf til kynna að fólki væri alvara og sú sannfæring djúp að með þessari 92 ára gömlu drottningu væri liðin merkileg tíð.
Þó var konan hvorki drottning né rúmensk. Hún kunni heldur enga rúmensku og kom ekki til landsins fyrr en í stutta heimsókn þegar hún var alveg að verða sjötug.
Með þessari gömlu konu er þó vissulega að ljúka enn einum kafla í gamalli og róstusamri sögu Mið-Evrópu.
Rúmenar lentu undir járnhæl Tyrkja við lok miðalda en höfðingjar eins og Vlad Tepes greifi börðust þó jafnan á hæl og hnakka gegn tyrkneskum yfirráðum. Hann þótti svo harður í horn að taka að úr frásögnum af honum spannst þjóðsagan um Drakúla. Rúmenar náðu svo að losa sig undir Tyrkjum um miðja 19. öld en eftir stóð bláfáækt og frumstætt landbúnaðarríki og íbúar sjálfum sér sundurþykkir. Árið 1866 kölluðu þeir til ríkis þýskan prins af Hohenzollern-ættinni, kuldalegan og hrokafullan. Hann naut þess svo að vera kóngur að meira að segja konan hans hæddist að og sagði hann sofa með krúnuna á höfðinu.
Kóngur þessi hét Karl en kallaðist Carol I upp á rúmensku. Hann skeytti ekki um hag fátækra, enda á snærum stórbænda og landeigenda, og mátti bæla niður fleiri en eina uppreisn smábænda. Hann einbeitti sér hins vegar að því að styrkja ríkið í sessi út á við og tókst það reyndar ágætlega.
Þegar Karl kóngur dó haustið 1914 eftir 48 ára valdasetu hreppti Ferdinand bróðursonur hans hina heittelskuðu krúnu. Móðir hins nýja kóngs var komin af ótal Portúgalskóngum og Pedró I Brasilíukeisara. Sjálfur gekk Ferdinand að eiga Maríu nokkra, en föðuramma hennar var Viktoría Bretadrottning og móðurafi hennar Alexander II Rússakeisari. Má af því sjá að rúmenska konungsættin var afar vel tengd inn í þær aðals- og kóngaættir sem enn skiptu víða verulegu máli í Evrópu.
María drottning var forkur mikill og mun meiri bógur en Ferdinand maður hennar. Hún var fjörmikil og hafði gaman af að sofa hjá öðrum körlum en kónginum, honum til sárrar gremju. En á valdasviðum varð Ferdinand að viðurkenna að hennar ráð væru betri en hans. María skipaði kóngi til dæmis að hefja þátttöku í fyrri heimsstyrjöld við hlið Breta, Frakka og Rússa, sem reyndist rétt ákvörðun því það hefði verið afleitt fyrir Rúmena að ganga í lið með Þjóðverjum og Austurríkismönnum. Meðan á stríðinu stóð vakti María aðdáun Rúmena fyrir að gerast hjúkrunarkona og líkna særðum hermönnum af miklum dugnaði.
Eftir stríð var María svo fulltrúi Rúmena við friðarviðræður í Frakklandi. Þar sáust engar konur aðrar nema lágt settir ritarar en með gáfum sínum, kvikri lund og persónutöfrum heillaði María svo skarfana sem þar deildu og drottnuðu að Rúmenía þótti stórgræða á friðarsamningunum. Meðal annars fengu þeir héraðið Moldovu til eignar frá Rússum.
En þótt María væri skörungur breytti frammistaða hennar ekki því að Rúmenía var áfram fátæk, miðaldasamfélag var enn við lýði að flestu leyti og valdastéttina skorti bæði þrek og þó einkum vilja til að færa landið eitthvað að ráði í átt til nútímans.
Árið 1927 dó Ferdinand. Þá hefði Karl sonur átt að taka við en sá hafði verið neyddur til að afsala sér ríkiserfðum tveim árum fyrr. Karl Ferdinandsson hafði allt frá unglingsárum verið afar umdeildur í Rúmeníu. Einkalíf hans þótti fjölskrúðugt, hann fór um með ríðingum og drykkjuskap og kvæntist þrisvar. Fyrsta hjónabandið var dæmt ógilt þar eð eiginkonan var ekki af nógu fínu fólki en önnur kona hans var Helena nokkur og hana skorti nú ekki brakandi fína ættartölu! Faðir Helenu var Grikkjakóngur, annar afi hennar var Þýskalandskeisari, langamma hennar var Viktoría Bretadrottning og langafi Alexander II Rússakeisari.
Gengu þau Karl kóngsson og Helena nú í hjónaband og áttu árið 1921 soninn Mikael – eða Mihai á rúmensku. En svo var Karl semsé neyddur til að afsala sér konungstigninni, þá skildi hann við Helenu og hélt til Parísar þar sem hann lifði í dýrlegum fögnuði með þriðju konu sinni, rúmenskri apótekaradóttur af gyðingaættum. Samband hans við hana hafði reyndar verið eitt helsta vopnið sem andstæðingar Karls notuðu til að fá hann til að draga sig í hlé.
Þegar Ferdinand faðir Karls dó var hinn sex ára gamli Mikael krýndur til Rúmeníukóngs, en þá fór reyndar að kvikna í huga Karls veruleg eftirsjá eftir hásætinu. Með því að hagnýta sér flóknar pólitískar róstur í Rúmeníu náði Karl að snúa til baka. Hann birtist í Búkarest árið 1930, setti son sinn af og gerðist sjálfur konungur. Helena konungsmóðir var að mestu hrakin burt frá landinu og fékk sárasjaldan að hitta son sinn næstu árin.
„Meðlimir Járnvarðarins áttu til að flá Gyðinga lifandi, jafnvel börn, og láta þeim svo blæða út á kjötkrókum. Eftir slík grimmdarverk fóru menn í messu.“
Fjórði áratugurinn var róstusamur tími í Rúmeníu eins og víðar. Fasistaöfl óðu uppi og hétu Járnvörðurinn, grimmdarleg samtök ofbeldismanna, ofsatrúarmanna og Gyðingahatara sem voru eins konar blanda af hryðjuverkasamtökum og stjórnmálaflokki, líkt og nú þekkist til dæmis sums staðar í Miðausturlöndum – nema Járnvörðurinn drap fólk með „kristin gildi“ á vörunum. Meðlimir Járnvarðarins áttu til að flá Gyðinga lifandi, jafnvel börn, og láta þeim svo blæða út á kjötkrókum. Eftir slík grimmdarverk fóru menn í messu.
Karl II mátti eiga að hann gerðist að lokum eindreginn andstæðingur Járnvarðarins, þótt hann hagnýtti sér sjálfur pópúlískan þjóðernisrembing til að styrkja stöðu sína í valdataflinu í Búkarest sem varð sífellt flóknara. Og hann hikaði ekki við að eyða stórfé úr fátækum ríkissjóði til að sólunda í dýra bíla, veisluhöld og hallir. Og apótekaradóttirin Magda Lupescu makaði krókinn og hafði bæði reiðufé og gríðarlega risnu af bláfátækum rúmenskum bændum.
Árið 1938 stóð Karl II fyrir valdaráni og gerðist einræðisherra í Rúmeníu. Gerð var tilraun til að kveða niður Járnvörðinn. Þegar síðari heimsstyrjöldin braust út reyndi Karl að sigla milli skers og báru en sumarið 1940 neyddi Hitler hann til að láta Ungverjum eftir allstóran hluta af landinu, en í Ungverjalandi var fasistastjórn vinveitt Hitler. Þá varð hann svo óvinsæll í Rúmeníu að fasistinn og hershöfðinginn Ion Antonescu neyddi hann til að segja af sér konungstigninni og fara í útlegð í september.
Mikael varð nú konungur öðru sinni, nítján ára gamall, en varð að sitja og standa eins og Antonescu þóknaðist. Fáum sögum hafði farið af honum meðan hann dúsaði sem krónprins undir Karli föður sínum og fáum sögum fór líka af honum næstu árin meðan hann var leppur Antonescus í hásætinu. Einræðisherrann gekk í bandalag við Hitler og tók þátt í innrásinni í Sovétríkin við lítinn orðstír og þótt hann kvæði endanlega niður Járnvörðinn, þá stóð Antonescu sjálfur fyrir ofsóknum og fjöldamorðum á Gyðingum og ýmsum öðrum minnihlutahópum í Rúmeníu.
Mikael kóngur var áreiðanlega ekki fylgjandi stjórnarháttum Antonescus né studdi ofbeldisverk hans, en hann lét þó enga andstöðu í ljósi.
Í byrjun september 1944 var hins vegar ljóst að stríðið var tapað fyrir Hitler og bandamenn hans. Rauði herinn stefndi óðfluga að landamærum Rúmeníu. Þá stóð Mikael kóngur ásamt fleirum fyrir því að Antonescu var steypt af stóli og Rúmenar gáfust umsvifalaust upp fyrir bandamönnum. Landið var þegar hertekið af Rauða hernum. Þeir eru til sem telja að með því að halda ekki úti tilgangslausum vörnum í Karpatafjöllum Rúmeníu gegn Rauða hernum hafi Mikael kóngur í reynd flýtt styrjaldarlokum um marga mánuði og bjargað hundruðum þúsunda mannslífa.
Stalín einræðisherra Sovétríkjanna var þó fráleitt þakklátur hinum unga kóngi. Hann var ráðinn í að gera þau lönd sem Rauði herinn hafði hertekið í Mið-Evrópu að leppríkjum Sovétríkjanna og næstu misserin hertu kommúnistar sífellt tökin í Rúmeníu. Mikael kóngur reyndi sem fyrr að hafa alla góða, en ljóst að hann passaði ekki beinlínis inn í nýtt skipulag Stalíns. Í lok desember 1947 skrifaði Mikael nokkuð óvænt undir plagg þar sem hann sagði af sér konungstigninni og féllst á að fara úr landi nokkrum dögum síðar. Hann sagði seinna svo frá að einn helsti kommúnistaleiðtoginn í Rúmeníu hefði beint byssu að höfði sér og auk þess hótað að láta drepa 1.000 stúdenta sem í haldi voru ef hann skrifaði ekki undir. Það má satt vera en einhverjar eignir fékk kóngur þó að taka með sér þegar hann fór í útlegð.
En nú víkur sögunni seint og um síðir til konu þeirrar sem jarðsett var 13. ágúst.
Anna hét hún og fæddist í París 1923. Hún var af háaðli miklum, komin af frönskum, spænskum, portúgölskum og ýmsum ítölskum kóngum í föðurætt, en í móðurætt meðal annars af Kristján IX Danakóngi og því fjórmenningur við Mikael Rúmeníukóng. Þegar Þjóðverjar réðust inn í Frakkland flúði fjölskylda hennar til Bandaríkjanna þar sem Anna vann um tíma við afgreiðslustörf í stórversluninni Macys en lærði svo hönnun við Parsons-skólann á Manhattan. Loks gekk hún í franska herinn og síðasta stríðsárið keyrði hún sjúkrabíl við góðan orðstír á vígstöðvum á Ítalíu, í Þýskalandi og víðar. Fyrir það fékk hún orðu snotra.
Öllum ber saman um að Anna hafi verið staffírug stúlka og aðlaðandi. Við brúðkaup Elísabetar krónprinsessu Breta og Filippusar, verðandi hertoga, í nóvember 1947 hitti hún frænda sinn Mikael Rúmeníukóng og féll hvort fyrir öðru. Ættbækur þeirra pössuðu líka saman, enda meira og minna sama fólkið í báðum. Trúlofun var því nánast sjálfgefin eftir fárra vikna kynni. Eftir að Mikael hrökklaðist frá Rúmeníu voru þau skötuhjú gefin saman í Aþenu árið 1948 og gerðust svo um skeið garðyrkjumenn og hæsnabændur á Englandi en fluttust þó fljótlega til Sviss þar sem þau bjuggu við dágóð efni síðan. Mikael kvaðst nú enn vera kóngur Rúmeníu, þar eð hann hefði skrifað undir afsagnarbréf sitt tilneyddur, og í furðulegum heimi aðalsins í Evrópu fékk Anna kona hans því tignarheitið „drottning af Rúmeníu“.
Leið svo og beið. Í Rúmeníu ríkti harðstjórn kommúnista og lengst sat á valdastóli Nicola Ceausescu sem var eins og fáránleg blanda af Ion Antonescu og Karli II og meira að segja með sína eigin Mögdu Lupescu sér við hlið, þar sem var skrípið Elena kona hans. Eftir að sú stjórn var hrakin frá í árslok 1989 kviknaði líf í rólyndum huga Mikaels kóngs og hann dreif sig til Rúmeníu en var stöðvaður skammt frá flugvellinum og sendur aftur úr landi.
Árið 1992 kom hann aftur og hélt stutt ávarp opinberlega. Þá mætti milljón manns. Eftir hörku og eymd Ceausescu-áranna og ringulreiðina eftir fall kommúnismans, þá litu ýmsir Rúmenar bara hýru auga til Mikaels kóngs. Honum var boðið að bjóða sig fram til forseta en vildi það ekki, hann kvaðst enn vera konungur landsins og myndi fagna því að vera kallaður að nýju til ríkis. Þáverandi stjórnvöld óttuðust hann og bönnuðu honum að koma til landsins í mörg ár en þá kom Anna kona hans þeim mun oftar í stuttar heimsóknir og rak erindi hans í landinu. Árið 1997 ákváðu ný stjórnvöld að sættast við Mikael, hann fékk aftur fáeina kastala sem höfðu verið í eigu konungsættarinnar og opinberlega var farið að tala um hann sem konung og um Önnu sem drottningu, þótt formlega hefðu þau engar slíkar nafnbætur og engin völd af neinu tagi.
Síðustu 20 árin hefur velvild Rúmena í garð þessara öldruðu hjóna aukist og því mættu svo margir út á götur og stræti þegar hún var borin til grafar um daginn. Þetta var hátíðleg stund, segja heimildir, en sitthvað var þó til marks um hve hin gömlu konungdæmi Mið-Evrópu eru orðin á ská í tilverunni. Mikael mætti ekki til að grafa konu sína, hann hélt sig heima í Sviss, enda gerist hann afar gamlaður, verður bráðum 95 ára. Sú næstelsta af fjórum dætrum Mikaels og Önnu mætti ekki heldur, því hún sætir eftirliti í Bandaríkjunum þar sem hún og eiginmaður hennar voru árið 2014 dæmd sek fyrir að reka ólögleg víghanaveðmál.
Og kistan sjálf mætti einum og hálfum tíma of seint.
Athugasemdir