Margir höfðu á orði að Abdulrazak Gurnah væri einn óvæntasti Nóbelsverðlaunahafi síðari ára fyrir rúmum tveimur árum, en honum er ágætlega lýst í kynningartexta Paradísar (og enn nákvæmar í prýðilegum eftirmála þýðanda): Hann „fæddist árið 1948 á eyjunni Zanzibar, sem síðar varð sjálfstjórnarhérað í Tansaníu. Faðir hans og frændi voru kaupmenn frá Jemen, af arabískum uppruna, og Abdulrazak flúði heimalandið í kjölfar Zanzibar-byltingarinnar þegar arabískum stjórnvöldum var steypt af stóli. Hann fékk hæli í Englandi árið 1968, lagði stund á bókmenntir en hóf samhliða skriftir vegna þess að hann fann fyrir heimþrá. Hann notar skriftirnar sem tæki til að skilja og skrá hlutskipti flóttamannsins, rótleysið, margklofna sjálfsmyndina og einmanaleikann sem því getur fylgt.“

Þessir hlutir marka sannarlega Paradís, en í bókinni sýnir hann okkur enn fremur þá Afríku sem var til staðar löngu fyrir komu Evrópubúa, Afríku þar sem Arabar og Indverjar voru stundum í hlutverki nýlenduherra en líka stundum í hlutverki förumanna í Afríku sem var þá þegar afskaplega fjölþjóðleg, þótt hún væri ekki enn þá orðin hvít að ráði. Allavega ekki þarna, á þeim slóðum sem nú er Tansanía. Hvíti maðurinn er rétt að byrja að sölsa undir sig þennan hluta álfunnar, hann vofir yfir, en bókin lýsir þó miklu frekar hinstu andvörpum þessarar veraldar áður en hvíti maðurinn mætir. Þótt hann sé mættur, hann er bara ekki orðinn alltumlykjandi enn þá.

Og miðað við þessa bók er Gurnah sannarlega verðugur Nóbelsverðlaunahafi. Lesendur Salman Rushdie kannast kannski við frásagnarstílinn, því texti Rushdie er oft eins og endurtekin heljarstökk þar sem honum tekst einhvern veginn ítrekað að lenda á löppunum. Það er vissulega meiri ró yfir texta Gurnah, en þó miklu meiri hasar en hjá dæmigerðum hvítum Evrópuhöfundum. Hér birtist okkur litríkt persónugallerí, allt séð með augum öreigans Yusuf, sem er tólf ára í upphafi sögu en þroskast yfir í stálpaðan og lífsreyndan ungling í gegnum bókina.

Uppáhaldspersónan mín var svo bifvélavirkinn Kalasinga, sem nær í raun tvisvar að kjarna bókina ágætlega. Gott dæmi er þessi setning: „Það býr þarna mzungu,“ sagði Kalasinga og prumpaði ánægjulega og blygðunarlaust.“ Þarna birtist okkur karnívalísk gleði bókarinnar sem og áreynslulausar sletturnar úr afrískum, indverskum og arabískum málum. Það er orðaskrá í lok bókar, en oftast dugar þó samhengið til að maður átti sig á merkingunni. 

Hann útskýrir líka titil bókarinnar ágætlega. „Ég verð í Paradís að ríða öllu sem hreyfist, Allahwallah, á meðan eyðimerkurguðinn þinn pyntar þig fyrir allar þínar syndir,“ svaraði Kalasinga hress í bragði.“ Þessi paradís er nefnilega groddaleg og grimm og trúarbrögðin, í fleirtölu, er hversdagslegur hluti manna sem blóta samt og syndga eins og enginn sé morgundagurinn. Þá er líka skemmtileg pæling að láta helsta speking sögunnar vera bifvélavirkja, á þessum árum rétt fyrir fyrri heimsstyrjöld þegar bílar voru enn þá ansi nýmóðins uppfinning, sérstaklega við rætur fjallsins mikla (sem maður reiknar með að sé Kilimanjaro, þótt það sé ekki tekið fram).

Yusuf finnur þó hvergi paradís. Hann er hnepptur í þrældóm í upphafi bókar, tekinn upp í skuldir föðurins, og þvælist því bara með straumi sögunnar, viljalaus, en kemst þó furðu langt að virðist á óvenjulegri fegurð og ágætum gáfum. Hann er í raun Forrest Gump sögunnar, mun klárari en Forrest vissulega, en dæmdur til að berast með straumi sögunnar, og hann áttar sig á þessum harmi sínum:

„Þær dæmdu hann allar fyrir að vanrækja sjálfan sig. Atburðir höfðu rekið dagana áfram og hann hafði haldið sér á floti og einblínt á næstu sjónarrönd, kosið fáfræði í stað vonlausrar vitneskju um hvað ætti fyrir honum að liggja. Honum datt ekkert í hug sem hann gæti gert til að losa sig úr fjötrum þess lífs sem hann lifði.“

Enda ófrjáls, eins og birtist best í sögunni um aldraða þrælinn sem var boðið frelsi en kaus þess í stað að halda áfram að sinna garði meistara síns; í hans útgáfu sögunnar er það hans frelsi, hann telur sjálfum sér trú um að hann væri nú þegar frjáls að sinna garðinum af ástríðu. En um leið veit hann líka að án meistarans bíður hans bara gatan.

Um leið á þessi lýsing Yusuf merkilega vel við okkur frjálsa nútímamenn, okkur sem getum samt alveg orðið föst í vinnu eða sambandi eða í átthagafjötrum vegna skulda, fátæktar eða skuldbindinga, við sem skynjum alveg stundum ófrelsi þrælsins í eigin helsi, þótt við séum margfalt frjálsari.

Eða eins og hann orðar það síðar meir: „Við stritum, hættum öllu, búum langt frá fólkinu okkar ... og erum samt sem áður bláfátækir og hræddir eins og mýs.“

Okkur birtist hér kapítalismi, vinnuþrælkun og órétti sem var til staðar löngu áður en Evrópubúar tóku álfuna yfir. Þeir koma vissulega við sögu, eru auðvitað löngu búnir að taka yfir önnur svæði í Afríku og eru hægt og rólega að auka ítök sín á þessu svæði. „Veistu hvers vegna þeir eru svona sterkir? Vegna þess að þeir hafa hámað í sig heiminn öldum saman. Röflið í þér á ekki eftir að stoppa þá,“ segir á einum stað, og oft er þeim líkt við ára og djöfla. En kaupmaðurinn og þrælahaldarinn Aziz sér þó að þeir eru ekki svo ólíkir honum sjálfum. „Þeir eru hér af sömu ástæðu og þú og ég.“

Með öðrum orðum; þeir eru nú þegar staddir í meingallaðri paradís. En sú paradís á bara eftir að versna.