Hlutverk einstaklinga í mannkynssögunni er umdeilt. Sú var tíð að hin skráða saga var fyrst og fremst saga „sterkra einstaklinga“ - oftast kónga, hershöfðingja og þess háttar fólks. Þeir voru upphaf og endir sögulegra viðburða, hreyfiafl hverrar atburðarásar.
Sagan var einna líkust hinum gamalkunna frægramannaleik.
Seinna féllu einstaklingarnir í hálfgerða ónáð. Þá fóru söguritarar og sagnfræðingar að veita athygli ekki aðeins alþýðunni, heldur einnig hinum stærri straumum að baki mannkynssögunni.
Þá var farið að líta á einstaklinga - og jafnvel þá fyrirferðarmestu - fyrst og fremst sem verkfæri nær óaflátanlegra strauma sögunnar.
Samkvæmt þessum máta að skoða söguna, þá var Hitler Þýskalandsforingi ekki einstaklingur sem gerbreytti gangi sögunnar upp á sitt eindæmi og hratt veröldinni út í viðurstyggilegt stríð og hina grimmilegu helför.
Heldur var hann umfram allt fylgifiskur og afrakstur þeirrar upplausnar sem ríkt hafði í Þýskalandi og Evrópu almennt. Bæði hrunið í kjölfar fyrri heimsstyrjaldar og miklar samfélagsbreytingar á 20. öld gerðu framkomu hans nánast óhjákvæmilega, segir þessi kenning.
Þótt Adolf Hitler hefði verið drepinn í skotgröf í fyrri heimsstyrjöldinni, þá hefði það engu breytt. Það hefði bara komið fram einhver Albert Huber og gert nánast nákvæmlega það sama. Og allt hefði endað meirog minna eins.
Þessi kenning virðist líka virka prýðilega þegar fjandvinur Hitlers, Jósef Stalín, er skoðaður. Hann var vissulega valdasjúk tortryggin padda sem leiddi ægilegar hörmungar yfir stóran hluta heimsins, en hann skóp ekki Sovétríkin í sinni mynd, heldur hlaut svo að fara að einhver „sterkur einstaklingur“ næði alræðisvöldum í nýju ríki kommúnismans, eftir hrun keisaraveldisins, heimsstyrjöldina fyrri, borgarastríð og almennt niðurbrot samfélagsins.
Og sá einstaklingur hlaut að beita völdum sínum af þeirri hörku og grimmd sem Stalín gerði. Þung framrás sögunnar réði því, en ekki valdagrimmd Stalíns sem einstaklings. Það var einfaldlega óhugsandi að settlegt lýðræðisríki hefði getað risið á skömmum tíma úr rústum rússneska keisaraveldisins.
Segir kenningin.
Nú er ég vissulega oft glámskyggn, en mér sýnist þó að við séum að lifa þann tíma sem fer langt með að afsanna þessa kenningu - að einstaklingar skipti í reynd litlu máli.
Að fasískir einræðisherrar eins og Hitler og (að breyttu breytanda) Stalín hljóti alltaf að stíga fram sem partur af stærra prójekti. Það sé alltaf hægt að finna samfélagslegar og djúpsögulegar ástæður fyrir uppgangi þeirra. Þrátt fyrir allt séu þeir eins konar leiksoppar sögunnar, ekki síður en fórnarlömb þeirra.
Því hvað er að gerast í Tyrklandi?
Nú má vissulega enn vona að Erdogan forseti snúi Tyrklandi aftur á braut lýðræðis. Því Tyrkland var óneitanlega lýðræðisríki, þótt ekki hafi það lýðræði verið fullkomið.
En í bili virðist full ástæða til að óttast að forsetinn stefni beinlínis að því að gera landið til frambúðar að rammlega fasísku einræðisríki.
Erdogan fer ekki leynt með aðdáun sína á Hitler. Hreinsanir hans draga dám af bæði Hitler og Stalín - og nú vill hann fara að taka fólk af lífi.
Mergurinn málsins er sá að ekkert í Tyrklandi virtist „kalla á“ fasískan leiðtoga.
Vissulega búa Tyrkir við margvíslegan óróa vegna stríðsins í Sýrlandi og uppgangs hryðjuverkamanna. En það er samt ekki öllu meira en þeir hafa upplifað áður - án þess að kalla yfir sig fasistaleiðtoga.
Tyrkir hafa meira að segja þurft að þola herforingjastjórnir oftar en einu sinni síðustu áratugi en náð að losa sig við þær furðu fyrirhafnarlítið.
Þannig að ef Erdogan nær því sem virðist vera markmið hans - að verða alráður keisari í Konstantínópel eða soldán í Topkapí-höllinni - þá fæ ég ekki betur séð en það sé eingöngu leikni hans sjálfs við að sanka að sér völdum eins og Stalín og spila á almenning eins og Hitler sem veldur því.
Ekkert hafi kallað á fasisma í Tyrklandi, eða gert slíkan hrylling óhjákvæmilegan nú þegar líður að lokum annars áratugar 21stu aldar.
Í raun kvikna svipaðar hugleiðingar þegar maður lítur til Bandaríkjanna.
Ótrúlega margir þættir úr herferð Donald Trumps eru farnir að minna á fasisma.
Og var virkilega eitthvað í bandarísku samfélagi árið 2016 sem kallaði á að frambjóðandi, sem meðvitað hagnýtti sér slíka þætti, næði nú þvílíkum árangri sem Trump hefur gert?
Er einhver ógn sem blasir við Bandaríkjamönnum sem gerir það skiljanlegt að fjöldi fólks flykkist undir ægishjálm æ fasískari lýðskrumara?
Nei. Ekki miðað við til að mynda hina miklu stríðsógn sem þótti æ til staðar á verstu dögum kalda stríðsins.
Þá reis enginn fasismi í Bandaríkjunum. Þvert á móti gekk lýðræðið svo smurt þar vestra að vinsæll forseti þurfti að segja af sér fyrir það sem til dæmis Erdogan myndi ekki kalla frásagnarvert.
Kannski eru það þá eftir allt saman ekki vissar samfélagsaðstæður sem kalla fram fasismann (eða annað grimmdareinræði).
Kannski býr þráin eftir að lúta fasismanum alltaf í furðu stórum hluta okkar.
Og það séu þegar öllu er á botninn hvolft „sterkir einstaklingar“ sem geti hagnýtt sér þá þrá nánast upp úr þurru.
Sem þýðir að við þurfum að gæta okkar miklu, miklu betur á fasismanum en við héldum.
Ef hann getur riðið í hlað nánast hvar og hvenær sem er.
Athugasemdir