Sænskur félagi minn sem er mikill „Íslandsvinur“ sagði við mig í gær hvað honum reyndist erfitt að útskýra fyrir fólki í Svíþjóð af hverju margir Íslendingar bera svo sterkar tilfinningar í brjósti í garð forsetaframbjóðandans Davíðs Oddssonar. Þó Ísland sé ekki Bandaríkin vita aðrar þjóðir, þó kannski sérstaklega á hinum Norðurlöndunum, að forsetakosningar eru í nánd á Íslandi. Samkvæmt vini mínum sænska reyndist Svíum sem hann talar við hins vegar erfiðlega að skilja hinar sterku tilfinningar til Davíðs. Hvernig getur einn stjórnmálamaður hrært svona upp í einni þjóð?
Í þróuðum lýðræðisríkjum með traustum og skilvirkum opinberum stofnunum, eins og Svíþjóð er og Ísland gæti orðið, er langt í frá gefið að kjósendur hafi mjög sterkar skoðanir á stjórnmálamönnum. Hvort sem þær eru jákvæðar eða neikvæðar. En þetta á ekki við um Davíð. Enn er til fólk á Íslandi sem nánast elskar Davíð og þykir hann svo klár, fyndinn og skemmtilegur að enginn komist nálægt honum í mannkostum. Svo eru fleiri sem hafa mjög sterkar neikvæðar skoðanir á honum.
Fyrrverandi forsætisráðherra Svíþjóðar, Frederik Reinfeldt, er eitt dæmi um reynslumikinn sænskan stjórnmálamann sem er á hinum pólnum. Sennilega elskar enginn sænskur kjósandi Reinfeldt en það hatar hann líklega enginn heldur; hann er að sumu leyti eins og opinber starfsmaður eða embættismaður sem reyndi að vera málefnalegur og sanngjarn og var á köflum þurr í tali og framsetningu. Eftir að Reinfeldt hætti í stjórnmálum í fyrra skrifaði hann sjálfsævisögu sem var svo dauf og tilþrifalítil að hún vakti eiginlega enga athygli í sænsku pressunni. Annað dæmi er núverandi forsætisráðherra Svíþjóðar, Stefan Löfven. Báðir þessir forsætisráðherrar eru frekar eins og það sem Svíar kallar „tjänsteman”, embættismenn sem þjóna sænska ríkinu, frekar en stjórnmálamenn sem eru litríkir persónuleikar og láta vaða á súðum. Davíð Oddsson var ekkert embættismannsígildi þegar hann var og hét; hann var þingmaður og ráðherra af gamla skólanum sem snéri öllu sem hann kom nálægt upp í pólitík.
Það er sem sagt erfitt að horfa yfir svið sænskra stjórnmála síðastliðin ár og finna pólitíkus sem vekur upp eins sterkar tilfinningar hjá sænskum kjósendum og Davíð Oddsson gerir á Íslandi. Þegar ég og sænski vinur minn ræddum málið komumst við eiginlega að því að eina sambærilega sænska dæmið væri Olof Palme, forsætisráðherra Sósíaldemókrata sem skotinn var á götu í Stokkhólmi árið 1986. Enginn stjórnmálamaður í nærsögu Svíþjóðar var eins umdeildur í lifanda lífi og Palme og á sama tíma var enginn eins elskaður. Hatrið á Palme var svo mikið að sumir andstæðingar hans meðal annars fögnuðu dauða hans í viðtölum þar sem þeir töldu að gott væri fyrir Svíþjóð að vera laust við hann. Hatur á fólki, hvort sem það eru stjórnmálamenn, bankamenn, íþróttamenn eða aðrir má auðvitað aldrei komast á slíkt andstyggilegt stig.
Morðið á Palme er tilvísunarpunktur í sænskri sögu, svona eins og bankahrunið eða upphafsár Davíðs Oddssonar í forsætisráðherrastóli - 1991 - er tilvísunarpunktur í íslenskri samtímasögu; það er talað um hlutina fyrir og eftir morðið á Palme. Dauði Palmes hafði djúpstæð áhrif á Svíþjóð og gerir í vissum skilningi enn. Ennþá sér maður fólk spyrja sig að því í fjölmiðlum hvernig Svíþjóð væri í dag ef Palme hefði lifað. Mikil voru áætluð áhrif þessa eina manns.
Líkt og gilti um Palme þá er andúðin á Davíð alls ekki bundin við flokkinn sem hann tilheyrði. Sjálfsagt hafa fleiri sterkar neikvæðar skoðanir á Sjálfstæðisflokknum út af því að Davíð var formaður hans um árabil frekar en að þeir hafi sterkar skoðanir á Davíð af því að hann var formaður Sjálfstæðisflokksins. Enginn annar formaður Sjálfstæðisflokksins á síðustu áratugum hefur haft viðlíka stöðu. Ekki Þorsteinn Pálsson, ekki Geir H. Haarde, ekki Bjarni Benediktsson enda er enginn þeirra með sambærilegan persónuleika og Davíð Oddsson. Ég þekki fáa - engan sem ég man eftir - sem bera mjög sterkar tilfinningar til þessara þriggja manna á meðan viðhorfið til Davíðs er yfirleitt mjög neikvætt eða þá mjög jákvætt, sem er reyndar miklu sjaldnar.
Davíð sjálfur virðist vera fullkomlega meðvitaður um þessa stöðu sína í íslenskri umræðu. Þegar hann opnaði kosningaskrifstofu sína á Grensásveginum fyrir skömmu sagði hann í léttum dúr, og vitnaði í Winston Churchill, að hann væri ánægður með hversu margir hefðu komið á opnunina til að sýna honum stuðning sinn en bætti því jafnframt við að fleiri hefðu sjálfsagt mætt ef það hefði átt hengja hann. Auðvitað er þetta bara létt spaug hjá Davíð en samt; hann vekur mjög sterkar tilfinningar hjá fólki. Sjálfsagt er erfitt fyrir marga að trúa því í dag að andlát Olof Palmes hafi haft þau áhrif á sumt fólk að það gladdist yfir dauða hans. Stjórnmál, eða vissir einstaklingar sem taka þátt í stjórnmálum, geta hins vegar kallað á slíkar tilfinningar.
Þessi sérstaða Davíðs - hann er svo umdeildur og nafn hans og persónusaga eru svo hlaðin af því að hann tengist Íslandssögunni síðastliðin 25 ár svo órjúfanlegum böndum - gerir það að verkum að það virðist ekki vera hægt að tala um hann með sama hætti og aðra frambjóðendur og kynna hann og fortíð hans til leiks. „Davíð Oddsson er 68 ára gamall og er starfandi ritstjóri Morgunblaðsins. Hann gekk í Menntaskólann í Reykjavík, lagði stund á lögfræði í Háskóla Íslands og var borgarstjóri í Reykjavík. Árið 1991 var hann kosinn formaður Sjálfstæðisflokksins og á sama ári… “ Og svo framvegis og svo framvegis.
Eftir stendur því spurningin: Hvernig eigum við að tala um forsetaframbjóðandann Davíð Oddsson í aðdraganda kosninganna í næsta mánuði?
„Segir þetta sig ekki bara sjálft?“
Ég spurði einn vin í gær hvaða skoðun hann hefði á því hvernig ætti að tala um forsetaframbjóðandann Davíð Oddsson - manninn frá 330 þúsund manna Íslandi sem einn Norðurlandabúa komst á lista tímaritsins Time yfir þá 25 einstaklinga í heiminum sem blaðið taldi bera mestu ábyrgðina á alþjóðlegu fjármálakreppunni árið 2008. „Segir þetta sig ekki bara sjálft?,“ sagði maðurinn og átti við arfleifð og afleiðingar gjörða stjórnmálamannsins og seðlabankastjórans Davíðs væru öllum kunnar enda þekktar staðreyndir þannig að óþarfi væri að gera of mikið af því að rifja upp feril Davíðs. Slík umfjölllun væri bara að bera í bakkafullan lækinn. Ég skil þetta sjónarmið en ég er ekki sammála því. Þetta segir sig nefnilega ekki sjálft frekar en flest annað.
Í síðustu viku sagði svo einn kunningi minn við mig að félagi hans teldi að öll gagnrýnin eða neikvæð umfjöllun um Davíð Oddsson í aðdraganda kosninganna myndi hafa góð áhrif á kosningiabaráttuna hans og gera það að verkum að hann fengi fleiri atkvæði. Öll umfjöllun um Davíð væri góð umfjöllun fyrir Davíð.
Þó að það geti virkað frekar kjánalegt að vera að rifja upp fortíð og afleiðingarnar af gjörðum Davíðs Oddssonar í hundraðasta sinn eftir hrunið 2008 þá er ég samt ósammála því að það eigi ekki að gera það. Í aðdraganda forsetakosninga er þetta alltaf gert, í tilfelli allra frambjóðenda sem einhverju máli skipta í viðkomandi kosningum.
Davíð hefur sjálfur byrjað að gera þetta með gagnrýni sinni á Guðna Th. Jóhannesson og skrif hans um þorskastríðin. Haldreipi Davíðs er hins vegar ekki mjög sterkt. Guðni hefur ekki beint verið aðsópsmikill eða umdeildur í íslensku samfélagi á liðnum árum og áratugum, hann hefur ekki beinlínis riðið röftum eða verið í brimróti þjóðfélagsumræðunnar. Guðni hefur einbeitt sér að því í störfum sínum að leggja stund á og skrifa sagnfræðibækur og verk hans hafa hvorki verið róttæk né umdeild heilt yfir.
Eini skandallinn sem Davíð finnur á Guðna í fortíð hans er að Guðni hafi ekki nægilega þjóðræknislega sýn á þorskastríðin í fræðilegum skrifum sínum - hann skrifaði doktorsritgerð um efnið sem tók hann nokkur ár að vinna - og að Guðni hafi viljað samþykkja síðustu útgáfu Icesave-samninganna sem þjóðin felldi svo í þjóðaratkvæðagreiðslu. Davíð sjálfur reynir því að „finna eitthvað á“ Guðna - sama hversu lítið eða ómerkilegt það er. Smjörklíputækni Davíðs gagnvart Guðna segir þó ekkert um það hvernig á að tala um forseta frambjóðandann Davíð Oddsson en hún segir talsvert um hann sjálfan.
Og öfugt við Davíð þá hefur Guðni svarað þessari gagnrýni hans. Davíð er hins vegar frægur fyrir að veita bara handvöldum aðilum og fjölmiðlum viðtöl en hundsa þá sem honum hugast ekki eða sem gætu spurt hann leiðinlegra spurninga. Kannski mun Davíð aldrei þora að svara gagnrýni á fortíð sína sem stjórnmálamanns í aðdraganda forsetakosninganna.
Hins vegar þarf enga smjörklípuaðferð gagnvart Davíð Oddssyni sjálfum. Það nægir að halda sig við staðreyndirnar um stjórnmálaferil Davíðs Oddssonar því þær segja svo mikla sögu. Rétt eins og ef Olof Palme hefði lifað lengur, hefði tekið þátt í kosningum og hefði verið gagnrýndur fyrir stuðning sinn við einræðisstjórn Fidels Castro á Kúbu eftir fall Sovétríkjanna og rétt eins og honum hefði verið hælt fyrir baráttu sína gegn aðskilnaðarstjórninni í Suður-Afríku þá þarf fortíð Davíðs Oddssonar, jákvæð verk hans og neikvæð, að liggja skýrlega fyrir í aðdraganda forsetakosninganna.
Niðurstaðan er því sú að þó að Davíð Oddsson sé sannarlega ekki Hildur Þórðardóttir, Andri Snær Magnason, Halla Tómasdóttir eða Guðni Th. Jóhannesson þá þarf bara að tala um hann og fortíð hans með nákvæmlega sama hætti og fortíð og persónur allra hinna frambjóðendanna. Allt úr fortíð Davíðs þarf að vera upp á borðum og hann þarf að svara fyrir fortíð sína.
Þannig þarf að tala um forsetaframbjóðandann Davíð Oddsson.
Athugasemdir