Nú í byrjun apríl eru rétt 74 ár síðan japanska orrustuskipinu Yamato var sökkt um 160 kílómetra suðvestur af japönsku eynni Kyushu. Fjölda bandarískra flugvéla frá flugmóðurskipum réðust að Yamato bæði með tundurskeytum og sprengjuhríð. Í dagblaðinu Vísi fáeinum dögum síðar í apríl 1945 er haft eftir bandarískum flugmanni að „það hafi verið eins og eldfjall hafi skyndilega byrjað að gjósa, þegar fyrsta tundurskeytið hæfði skipið - allt hafi ætlað að fljúga í loft“.
Þegar þarna var komið sögu voru Japanir vitaskuld fyrir löngu búnir að tapa í raun stríðinu á Kyrrahafi sem þeir hófu með árásinni á bandarísku flotastöðina Pearl Harbor tæplega þremur og hálfu ári fyrr. Örlög orrustuskipsins mátti þó túlka sem alveg sérstök og endanleg skilaboð um það.
Yamato var nefnilega ekkert venjulegt skip.
Tilkomumikil en gagnslaus
Á fjórða áratugnum höfðu Japanir komist að þeirri niðurstöðu að útþenslustefna þeirra í Asíu, með tilheyrandi eftirsókn eftir nýlendum, landsvæðum og hráefnum, myndi fyrr eða síðar hafa í för með sér styrjöld við Bandaríkin. Og í þeirri styrjöld myndi flotastyrkur skipta gríðarlegu máli. Japanir hófu því uppbyggingu öflugs flota og áttuðu sig fljótlega á mikilvægi flugmóðurskipa á víðáttum Kyrrahafsins. Er þeir hófu styrjöldina í desember 1941 sýndu þeir sjálfir best fram á það mikilvægi þegar flugvélar frá sex flugmóðurskipum gerðu árásina á Pearl Harbor.
En Japanir höfðu þó verið fyrir styrjöldina í aðra röndina fastir í viðjum úreltrar hugsunar um að þegar öllu væri á botninn hvolft snerist flotastyrkur aðallega um tröllsleg fallbyssuskip, orrustuskip. Í þeim lægi hinn endanlegi máttur stríðsflota. Þau skip voru vissulega tilkomumikil að sjá en reynslan af sjóhernaði í fyrri heimsstyrjöld hefði þó átt að færa öllum flotamönnum heim sanninn um að kafbátar og flugvélar hefðu í raun gert orrustuskip óþörf og gagnslaus.
Fyrir seinni heimsstyrjöldina lokuðu íhaldsamir flotamenn samt augunum fyrir þessu og öll stórveldi lögðu sig fram um að smíða æ öflugri orrustuskip. Þau komu þó sjaldnast að nokkrum notum, nema í hæsta lagi til að ógna hvert öðru. Strategískt eða taktíkt gildi þeirra að öðru leyti var mjög takmarkað. Nefna má þýsku risana Bismarck og Tirpitz sem Þýskaland byggði með mjög miklum tilkostnaði en hefði eins getað sleppt því.
Engin orrustuskip reyndust þó fánýtari og gagnslausari en þau allra stærstu, Yamato og systurskip þess.
Byggð með leynd
Japanir hófu undirbúning að smíði fimm risastórra orrustuskipa nokkru áður en þeir hófu styrjöldina á Kyrrahafi. Þetta skyldu verða öflugustu herskip heimsins og urðu það vissulega á sinn hátt. Skipin voru 72.000 lestir fullhlaðin en til samanburðar var Bismarck rúmlega 45.000 tonn. Og Yamato skipin réðu yfir níu fallbyssum með hlaupvíddina 46 sentimetra (18 tommur) en Bismarck hafði átta 38 sentímetra víðar fallbyssur.
Japanir lögðu út í brjálæðislegan kostnað við að smíða þessi ógurlegu orrustuskip. Smíðin fór fram með algjörri leynd og þótt Bandaríkjamenn fréttu af því að Japanir væru að smíða ný orrustuskip gerðu þeir sér enga grein fyrir því hvílíkir bryndrekar hér voru á ferð.
Yamato tók í fyrsta sinn þátt í orrustu við Midway snemma í júní 1942 og þá þegar kom í ljós hve illilega Japanir höfðu misreiknað sig. Yamato og önnur japönsk orrustuskip sigldu fram og aftur um sjóinn dögum saman án þess að hinar stóru fallbyssur kæmust nokkru sinni í færi við bandaríska flotann. Bandarískar flugvélar sökktu hins vegar fjórum japönskum flugmóðurskipum í orrustunni.
Japanir hefðu því betur eytt öllu stálinu og orkunni sem fór í Yamato til að smíða flugmóðurskip sem hefðu getað komið í stað þeirra sem sukku við Midway.
Of seint í rassinn gripið
Japanir lærðu sína lexíu en það var of seint. Þeir kláruðu annað Yamato-skip, sem hét Musashi, og bæði skipin lágu aðgerðalítil og gagnslaus næstu misseri. Japanir belgdu sig að vísu svolítið út yfir því hve glæsileg tákn um hernaðarmátt þeirra þessi öflugu skip væru, en tákn hafa aldrei unnið orrustur og brátt höfðu Bandaríkjamenn snúið vörn í sókn á Kyrrahafinu, án þess að orrustuskipin fengju nokkuð að gert.
Á hinn bóginn hættu Japanir við að klára þriðja risaskipið, Shinano, sem orrustuskip. Því var breytt í stærsta flugmóðurskip í heimi. Og smíði síðustu tveggja Yamato-skipanna var hætt.
En jafnvel þetta var of seint í rassinn gripið. Í október 1944 var Musashi sökkt í sjóorrustu við Filippseyjar. Aldrei komst það, frekar en Yamato seinna, til að nota stóru fallbyssurnar gegn orrustuskipum óvinanna. Bandaríkjamenn höfðu framleitt á nokkrum árum röð stórra flugmóðurskip og fallbyssuskip eins og Musashi var nær varnarlaust þegar tugir flugvéla steyptu sér yfir það. Skipið varð fyrir 19 tundurskeytum og að minnsta kosti 17 sprengjum á skömmum tíma.
Loks hvolfdi tröllinu og það sökk með 1.000 mönnum innanborðs en 1.300 var bjargað.
Flugmóðurskipinu Shinano sökkt
Mánuði síðar var flugmóðurskipið Shinano loks að verða tilbúið. Þá var að vísu svo komið að japanski flotinn var búinn að missa nær alla flugmenn sína og óvíst hvernig þetta stóra flugmóðurskip kæmi að gagni. Japönsku flotastjórarnir sáu helst fram á að nýta mætti það til að flytja sjálfsmorðsflugvélar Kamikaze-flugmanna til árásarsvæða í grennd við bandarísk herskip.
En ekki tókst það. Er verið var að flytja Shinano milli flotastöðva réðist bandaríski kafbáturinn Archerfish (2.000 tonn) að því og sökkti því með fjórum tundurskeytum. Rúmlega 1.400 manns fórust en 1.000 var bjargað.
Eldsneyti aðra leiðina
Japönum hafði tekist að smíða Shinano með slíkri leynd að þegar skipstjóri Archerfish kom í land og sagðist hafa sökkt risastóru flugmóðurskipi, þá trúðu bandarísk flotayfirvöld honum ekki. Þau héldu að hér hefði verið að ræða lítinn dall af einhverju tagi og skipstjórinn væri að ýkja stórlega. Það var ekki fyrr en eftir stríð sem hið kom í ljós og skipstjórinn fékk væna medalíu fyrir afrekið.
Nú var Yamato eitt eftir af risaskipunum. Í byrjun apríl 1945 sáu Japanir ekki önnur not fyrir þetta tröllvaxna tákn sitt en að senda það í sjálfsmorðleiðangur til Okinawa, eyjar suður af hinum eiginlegu Japanseyjum, þar sem innrás Bandaríkjamanna stóð yfir. Japanir áttu bara eldsneyti fyrir Yamato aðra leiðina svo þegar til Okinawa kæmi átti að renna skipinu upp í fjöru og nota það sem risastórt fallbyssuvirki uns yfir lyki.
Meira að segja sjálfsmorðsleiðangur misheppnast
Yamato komst þó ekki einu sinni hálfa leið til Okinawa. Bandarískar flugvélar streymdu að því úr öllum áttum og Yamato varð fyrir að minnsta kosti tólf sprengjum og sjö tundurskeytum. Að lokum hvolfdi skipinu og um leið varð svo gríðarleg sprenging að sveppaský reis upp í meira en sex kílómetra hæð. Það sást frá Kyushu sem var - er fyrr greinir - í 160 kílómetra fjarlægð. Það var „eldfjallið“ sem bandaríski flugmaðurinn greindi frá. Rúmlega 3.000 af 3.300 manna áhöfn fórust.
Fjórum mánuðum seinna gáfust Japanir upp, þegar allir draumar þeirra um yfirráð í Asíu og á Kyrrahafi voru að engu orðnir, og þau tákn um óbilandi styrk Japans, sem Yamato-skipin áttu að vera, lágu öll á hafsbotni. Af þessu má ýmsan lærdóm draga en til dæmis þann að taka ekki mark á „hernaðarsérfræðingum“ sem belgja sig og þykjast vita hvernig auka eigi dýrð þjóða.
Athugasemdir