„Það er vissulega auðveldara að vera listamaður þegar maður er móður- og föðurlaus, held ég.“ Þessa setningu les dóttir í bréfi frá löngu látinni móður. En þótt mæður deyi er maður ekki endilega móðurlaus, ekki þegar móðirin er fræg listakona sem ásækir dótturina ítrekað aftur í gegnum forna frægð.
En spólum aðeins til baka. Þetta byrjar allt á dagbók. Einni af þessum ótal dagbókum sem byrjað er á en gleymast svo – í henni er bara ein færsla, óljós æskuminning eða draumur. Það er ekki alveg ljóst, aðalpersónan Kamilla er að lesa þetta löngu seinna og er ekki alveg viss. En strax í byrjun fáum við að smakka á mörgum helstu kostum bókarinnar; hversu vel hún lýsir óreiðukenndum draumum, sem og litlum hversdagslegum sannleiksmolum sem sjaldan eru orðaðir – eins og allar dagbækurnar og stílabækurnar sem deyja á fyrstu síðunum.
Svona gullfalegar og einfaldar hversdags-stemmur eru víða í bókinni, eins og þegar nývöknuð Kamilla sér nágrannann og er fegin að hann hafi ekki séð hana, „[...] til að þurfa ekki að spjalla strax, svona nývöknuð og koffínlaus.“
„Stundum framkallast þessar stemmur svo og verða eitthvað miklu stærra og meira og fallegra“
Stundum framkallast þessar stemmur svo og verða eitthvað miklu stærra og meira og fallegra, eins og þegar Kamilla sýnir ferðamanni borgina og býr til þessa stórkostlegu tengingu á milli ferðamanns og barns, með sín nýju og óreyndu augu:
„Allt í einu var göngutúrinn upp götuna heim úr leikskólanum orðinn að meiriháttar spennuför, þar sem misfellur í gangstéttinni, lítill fífill í steypusprungu, regndropi á laufblaði eða óvenjuleg lögun á brunahana voru grandskoðuð og rædd í þaula.“
Þá er bókin sannarlega launfyndin á köflum. Froskurinn Sean Connery er fluttur steindauður á milli ísskápa á meðan hann bíður greftrunar, fánar eru settir í hundaskít, gömul kona útskýrir af hverju drekkutíminn klukkan fimm er hápunktur dagsins og maður heilsar ókunnum manni með hund og útskýrir svo eftir á: „Fólk á hunda svo þeim sé heilsað oftar.“
Uppreisnarlata kynslóðin
En þótt það sé húmorinn og einstaklega naskar og mannlegar hversdags-stemmurnar sem fanga mann fyrst þá er það þó plottið sem heldur manni. Það virðist þó frekar hversdagslegt í byrjun. Kamilla er söngkona sem syngur í jarðarförum og virðist sæmilega sátt við sitt, þótt maður skynji á köflum söknuð eftir alvöru blússandi hamingju, hún er sátt en vantar smá flugelda í lífið. Hún á vel gerðan son og virðist hafa náð ágætis frið í gegnum eigin rútínu. Það virðist ekki breyta miklu þegar hún er fengin til að aðstoða við yfirlitssýningu um list Sirríar, látinnar móður sinnar. Ólíkt föður sínum og bróður virðist hún nefnilega búin að vinna í sínum málum og búin að ná sátt við þessa erfiðu móður.
Sirrí er sannarlega ákveðin erkitýpa, listakona af hippakynslóðinni sem yfirgefur börnin og fórnar fjölskyldulífinu fyrir listina. Þetta kynslóðabil er einkennandi fyrir flestallar konurnar í sögunni, eldri konurnar eru iðulega kjaftforar og bersöglar á meðan þær yngri daðra jafnvel stundum við tepruskap – þeim finnst hálfpartinn að það þurfi að ritskoða þessar gömlu kjaftforu kynsystur sínar. Þannig birtir sagan okkur kynslóð sem virðist átakafælnari og uppreisnarlatari en sú sem á undan kom – og tómarúmið sem hún virðist upplifa á köflum þess vegna. Hún deilir vissulega samfélagslegri meðvitund og pólitík móðurinnar í flestu, en hana vantar ástríðuna – þetta brennur ekki á henni. Hún erfði listina en ekki ástríðuna, hún syngur í jarðarförum sem er ekki ólíkt þeim listræna dauða sem móðirin óttaðist mest.
Hlutverk Kamillu virðist þó frekar einfalt. Hún er eini ættinginn sem sýnir þessari sýningu einhvern áhuga og því er hún fengin til að hjálpa til við að nálgast ættingjana og fá frá þeim listgripi og efni tengt Sirrí. Það gengur þó ansi illa – þangað til hún kemst að því að einhverjir kassar séu hjá móður látins elskhuga mömmunnar í Bandaríkjunum. Þegar þangað kemur fer ástin svo að kræla á sér, bæði gömul ást og ný. En það er þó sú gamla sem hefur yfirhöndina.
Í kössunum finnur hún nefnilega ekki bara safngripi, heldur líka gömul bréf móður sinnar til Ingólfs, elskhugans sem virðist hafa verið stóra ástin í lífi hennar. Þetta eru bersögul bréf og Kamilla lærir sitthvað nýtt um móður sína, þótt fátt komi það henni á óvart; bréfin eru svo sannarlega í karakter hinnar kjaftforu listakonu og áhugalausu móður. Þar kemur hins vegar forvitnilegt rof í upplifun lesanda og Kamillu, því þótt lesandinn skemmti sér yfir þessari hömlulausu konu, án þess að hneykslast nein ósköp, þá stingur þetta Kamillu. Því þetta er móðir hennar og flest sem hún finnur í bréfunum eru ítrekuð svik við fjölskylduna og sinnuleysi gagnvart henni. Innst inni leyfði hún sér kannski að vona að móðirin hafi elskað hana – en þessi bréf virðast tortíma þeirri von.
Listin eða listamaðurinn?
„Ég var búin að segja þér það, fullt af fólki hefur eingöngu áhuga á listamanninum Sirrí. Í alvörunni, ég veit ekki á hvaða tímum þú heldur að við lifum, en fólk hefur séð allan andskotann í fjölskylduaðstæðum og er ekki að kippa sér upp við það þótt ein kona sé ekki súpergóð móðir eða hafi haldið framhjá.“
Þessi sena sýnir ágætlega hvernig þessi mál horfa öðruvísi við fjölskyldunni annars vegar og umheiminum hins vegar – og líka það hvernig bók sem líklega hefur verið kláruð á þessu ári er strax að örlitlu leyti orðin söguleg skáldsaga. Kannski voru þessar fullyrðingar Þóreyjar sýningarstjóra líka ósannar síðasta vor – en nú á dögum #metoo lifum við sannarlega á tímum þar sem fólk kippir sér upp við syndir listamanna og klippir þá jafnvel út úr tilbúnum verkum eða frestar frumsýningu út af mögulegum skandölum.
Þannig eru áhyggjur Kamillu skyndilega orðnar áhyggjur listaheimsins alls, þótt tilefnið sé vissulega allt annað. En hér er hins vegar rétt að vara við örlitlu spilliefni fyrir þá sem vilja ekkert vita of mikið fyrirfram:
Kamillu dettur örþrifaráð í hug. Fyrir hálfgerða tilviljun, í hálfgerðu óráði, fer hún að bæta í bréfin – og endar á að endurskrifa þau öll með falsaðri rithönd móður sinnar. Ein lítil hvít lygi stækkar og stækkar – þótt kannski sé hún að gera fólki greiða, heila það jafnvel. Hún finnur sig betur og betur í hlutverki falsarans, hins skapandi ævisagnaritara, og jafnvel þegar hún er búin að falsa bréfin sjálf þá heldur hún áfram að skrifa.
Það er eins og hún hafi uppgötvað skáldið í sjálfri sér og um leið og hún grefur sig dýpra og dýpra í eigin gröf kvikna með lesanda áhugaverðar spurningar um eðli lista og fræða og mörkin þar á milli.
Listfræði og menningarrýni snýst meðal annars um að reyna að temja hið ótamda, en um leið að reyna að skilja það – en þótt Kamilla sé í raun að reyna að temja móður sína freistast hún til þess að kasta af sér fræðimannshamnum og taka sér ham svindlarans – eða listamannsins. Hún er lygarinn sem má ekki ljúga, hún hefur afsalað sér sínu listræna frelsi með því að ganga inn í hlutverk skrásetjarans.
En hún vill ekki skrásetja móður sína eða skilja hana, hún er búin að gera nóg af því, búin að reyna það nógu lengi. Hún vill einfaldlega semja hana upp á nýtt, það er hennar móðurmorð. Svo er spurningin bara hvort listfræðingarnir leyfi það.
Athugasemdir