Eftir að trúnaðarbrestur vegna barnaníðingamáls varð ríkisstjórninni að falli hafa sjálfstæðismenn lagt áherslu á að samúð flokksins hafi alltaf legið hjá þolendum kynferðisofbeldis og þeim sem eiga um sárt að binda.
Í þessu samhengi hafa til dæmis ráðherrarnir Bjarni Benediktsson og Þórdís Kolbrún Gylfadóttir vísað til breytinga sem gerðar voru á kynferðisbrotakafla almennra hegningarlaga á kjörtímabilinu 2003 til 2007. Hins vegar er ljóst að lítið bólaði á réttarbótum í þágu brotaþola kynferðisofbeldis fyrr en eftir að ríkisstjórnir Sjálfstæðisflokksins höfðu mætt áralöngum þrýstingi frá kvennahreyfingunni, félagasamtökum og stjórnarandstöðuflokkunum á Alþingi.
Bjarni Benediktsson var formaður allsherjarnefndar Alþingis á tímabilinu 2003 til 2007. Þegar litið er yfir atburðarás þessara ára – þeirra þingmála sem fram komu, nefndarálita og breytingartillagna sem bárust frá allsherjarnefnd og loks þeirra lagabreytinga sem á endanum gengu í gegn – er engu líkara en að nefndarformaðurinn hafi haft það hlutverk að tempra vissar úrbætur í þágu kvenfrelsis og þolenda kynferðisbrota sem kallað var eftir og hægja þannig á þeirri þróun sem smám saman var að nást samstaða um víða í samfélaginu og meðal annarra flokka en Sjálfstæðisflokksins á Alþingi.
Þetta er í takt við söguna. Sjálfstæðisflokkurinn er sá flokkur sem hefur lengst af verið við völd á Íslandi og oftast farið með dómsmálaráðuneytið. Málaflokkurinn hefur hvílt á herðum hans en ákalli þolenda kynbundins ofbeldis um réttarúrbætur hefur nær undantekningarlaust verið svarað seint og illa.
Kvennaathvarfið var stofnað fyrir söfnunarfé á sínum tíma og ráðandi öfl í samfélaginu sýndu því lítinn áhuga. Þegar konur tóku sig svo saman um að veita þolendum kynferðisofbeldis skjól, í sjálfboðaliðastarfi á kirkjuloftinu í Háteigskirkju, var áhugi stjórnvalda einnig takmarkaður.
Guðrún Jónsdóttir, fyrrverandi borgarfulltrúi Kvennalistans, kom að stofnun bæði Kvennaathvarfsins og Stígamóta. Áður en Stígamót voru stofnuð hafði hópur kvenna sett upp símalínu til að ganga úr skugga um að sifjaspell væri raunverulegt vandamál í íslensku samfélagi, vegna þess að til þeirra höfðu leitað konur sem höfðu sögur að segja af ofbeldi. Frásagnir þessara kvenna líktust ekki neinu sem þær höfðu heyrt um áður, þetta voru sögur af kynferðisofbeldi gegn varnarlausum börnum, sem framið var inni á heimilum, af aðilum þeim tengdum og viðgekkst jafnvel um áraraðir í skjóli þagnar og leyndar. Síminn var rauðglóandi og ljóst var að úrræða var þörf.
„Við höfðum snúið okkur til bæði borgarinnar og félagsmálaráðherra en ekki fengið neina áheyrn“
„Við fengum enga peninga og urðum að bjarga okkur,“ segir Guðrún. „Við höfðum snúið okkur til bæði borgarinnar og félagsmálaráðherra en ekki fengið neina áheyrn, kannski 100 þúsund krónur til þess að greiða fyrir leigu og síma og öðru sem þessu fylgdi. Þetta var þungur róður, þar til við sáum að þetta gat ekki gengið lengur, því við vorum alltaf á bónbjörgunum.
Við vorum að vinna þetta í sjálfboðavinnu á kvöldin og um helgar og það var sárt að sóa dýrmætum tíma í að nurla saman einhverjum krónum. Við vorum heldur ekki stór hópur kvenna þannig að þetta var ansi mikið álag.“
Guðrún fullyrðir í samtali við Stundina að Stígamót hefðu aldrei orðið að veruleika ef Jóhanna Sigurðardóttir hefði ekki orðið félagsmálaráðherra. „Við fengum eina milljón frá henni, sem var alveg ótrúlegt. Við höfðum aldrei fengið slíka peninga, en við höfðum gert fjárhagsáætlun þar sem við vorum stórhuga og sögðumst þurfa tíu milljónir til að geta byrjað, en fengum eina. Það gekk nú samt.“
Fyrir henni snerist þetta ekki aðeins um flokkadrætti, heldur er ljóst í hennar huga að það skipti einnig sköpum þegar konur komust í áhrifastöður í stjórnmálum. Þær sýndu þessum málaflokki meiri skilning en áður hafði verið gert. Stígamót fengu síðan þjónustusamning sem dugði fyrir launakostnaði starfsmanna, sem varð til þess að hægt var að halda starfinu gangandi þótt safna þyrfti fyrir öllum öðrum kostnaði.
Áður hafði Guðrún barist fyrir auknu fjármagni fyrir Kvennaathvarfið í borgarstjórn, sem fékk fjárstyrki frá ríki og sveitarfélögum en þeir voru af svo skornum skammti að þeir dugðu ekki fyrir rekstrinum nema í kannski fjóra til fimm mánuði á ári. „Íhaldið sagði þvert nei. Fjármagnið var svo naumt skammtað að athvarfið var meira og minna rekið af sjálfboðaliðum, sem voru á vöktum allan sólarhringinn. Það var sama hvaða röksemdir við gátum fært fram, sýnt tölur og verið málefnalegar, það breytti engu. Svarið var alltaf nei.
Ég held að þeir hafi litið á þetta sem einhverja vinstrimennsku og stillt kvennahreyfingunni upp sem pólitískum andstæðingum þótt grasrótin væri í raun skipuð blönduðum hópi kvenna. En við vorum róttækar í þeim skilningi að við vildum breytingar á samfélaginu. Fyrst við vorum settar í það hlutverk að vera vinstri afl þá var ekki hægt að hleypa okkar málum að,“ útskýrir hún.
Á Alþingi börðust Kvennalistakonur einnig fyrir breytingum í þágu þolenda og fengu árið 1984 samþykkta þingsályktunartillögu um að skipa sérstaka nauðgunarmálanefnd. Nefndin vann í fjögur ár að rannsóknum og tillögum að úrbótum, sem var svo seint og illa hrint í framkvæmd að lagaprófessorinn sem leiddi nefndina sagði dapurlegt hvernig skýrslunni hefði verið „stungið undir stól“.
Ein tillagan fólst í því að stofna neyðarmóttöku fyrir þolendur ofbeldis. Móttakan var ekki opnuð fyrr en 1993. Guðrún Agnarsdóttir í Kvennalistanum hafði leitt undirbúningsvinnuna og veitti móttökunni forstöðu fyrstu árin. Ekkert fjármagn var sett í fræsðslu fyrir heilbrigðisstarfsfólk og lögreglu, líkt og nefndin lagði til, og engum aðgerðum ýtt úr vör til að tryggja þolendum greiðslu miskabóta sem þeim voru dæmdir, líkt og tíðkaðist annars staðar á Norðurlöndunum. Það var ekki fest í lög fyrr en átta árum eftir að nefndin lauk störfum, og þá að hámarki 600 þúsundum króna. Sú upphæð var ekki hækkuð fyrr en Ögmundur Jónasson varð innanríkisráðherra í stjórn Jóhönnu Sigurðardóttur og nú tryggir ríkið þolendum bætur allt að 3 milljónum.
Nauðgunarmálanefndin lagði líka til víðtækar breytingar skírlífiskafla hegningarlaganna, sem urðu grundvöllur lagabreytinga sem áttu sér stað árið 1992, þegar Þorsteinn Pálsson var dómsmálaráðherra. „Þetta var fyrsta lagasetningin þar sem aðeins var farið að hreyfa við kerfinu og tryggja betur stöðu þolenda,“ segir Guðrún.
Hún þakkar kvennabaráttunni þann áfangasigur, en raddir þolenda var orðin háværari. Henni er efst í huga sem var gengin árið 1990, þar sem konur gengu fylktu liði frá Stígamótum að rannsóknarlögreglunni, héraðsdómi og Hæstarrétti og afhentu þeim blómsveig í minningu allra málana sem þeir höfðu látið niður falla. Konurnar gengu saman í grafarþögn, en fremst gekk kona með trommu sem sló sorgartón. Síðan lásu þær upp texta í gjallarhornum. Samstaðan sem birtist í göngunni og fleiri aðgerðum kvennahreyfingarinnar urðu til þess að þolendur öðluðust kraft og þor til þess að stíga fram í fjölmiðlum og varpa ljósi á alvarleika þessara brota. Þrýstingurinn um réttlæti stigmagnaðist og Kvennalistakonur fylgdu því eftir á þinginu, enda var talið að allt að 95% nauðgunarmála væru aldrei upplýst og aðeins um þriðjungur kærðra mála fór fyrir dóm.
„Stærsta áskorunin fólst í því að halda umræðunni gangandi því það voru svo sterk öfl sem voru alltaf að reyna að þagga niður í umræðunni“
„Eina leiðin til að breyta grunnviðhorfum samfélagsins til þessara mála er að fólk geri sér grein fyrir því hversu hryllilega alvarlegir glæpir þetta eru,“ segir Guðrún. „Stærsta áskorunin fólst í því að halda umræðunni gangandi því það voru svo sterk öfl sem voru alltaf að reyna að þagga niður í umræðunni og vildu ekki heyra þessa hluti. Þögnin var höfuðóvinur okkar. Enn í dag er mikilvægasta áskorunin í þessari baráttu að láta ekki hylma yfir þessi mál og þögnina leggjast yfir allt.“
Bjarni Benediktsson forsætisráðherra vakti nýlega máls á því í Facebook-færslu að hann hefði, sem formaður allsherjar- og menntamálanefndar á tímabilinu 2003 til 2007, lagt mikla vinnu í breytingar á kynferðisbrotakafla hegningarlaganna.
„Góð samstaða tókst á Alþingi um öll meginatriði. Nauðgunarhugtakið var útvíkkað, fyrningarfrestir lengdir, sem skipti sérstaklega miklu í tilfelli brota gegn ólögráða, ýmsar refsiþyngingarástæður voru lögfestar og refsingar vegna kynferðisbrota þyngdar,“ skrifar Bjarni. Raunin er hins vegar sú að nefndarmenn þurftu að gera sársaukafullar málamiðlanir vegna tregðu Sjálfstæðisflokksins til að fallast á að kynferðisbrot gegn börnum yrðu gerð ófyrnanleg og að kaup á vændi yrðu refsiverð. Þá dró flokkurinn lappirnar að því er varðar hina svokölluðu „austurrísku leið“ sem felur í sér að lögregla fái lagaheimild til að vísa ofbeldismönnum af heimilum. Slík löggjöf var ekki samþykkt á Íslandi fyrr en Sjálfstæðisflokkurinn fór frá völdum í kjölfar efnahagshrunsins árið 2008 og aðrir flokkar náðu meirihluta á Alþingi.
Kolbrún Halldórsdóttir, fyrrverandi umhverfisráðherra og þingkona Vinstri grænna, segist hafa lent í „ótrúlega erfiðum slag“ við Björn Bjarnason, þáverandi dómsmálaráðherra, og Bjarna Benediktsson á umræddu kjörtímabili. Tregðan til breytinga og réttarbóta í þágu kvenréttinda og brotaþola kynferðisofbeldis hafi verið gríðarleg. Þannig hafi hún þurft að horfa upp á Björn Bjarnason leggjast gegn því að mansalsfórnarlömb fengju vernd á landinu og gegn því að lögreglan hefði heimild til að taka ofbeldismenn út af heimilum sínum.
Til skýringar á því sem fram fór á kjörtímabilinu 2003 til 2007 er gagnlegt að líta aftur til ársins 1992 þegar umræða vaknaði um hvort réttast væri að hætta að refsa þeim sem stunduðu vændi sér til framfærslu. Allsherjarnefnd klofnaði í afstöðu sinni. Meirihluti nefndarinnar undir forystu Sjálfstæðisflokksins – flokks sem hefur kennt sig við atvinnu- og einstaklingsfrelsi í gegnum tíðina – vildi að sala á vændi yrði áfram refsinæm.
Athugasemdir