Fimmtíu ár. Hálf öld. Einhvern tíma hefði manni þótt það langur tími. Þann tíma hefðu getað geisað tíu heimsstyrjaldir alveg látlaust. Á fimmtíu árum frá því að Múhameð spámaður dó lögðu fylgismenn hans eitt heimsveldi að velli, knésettu annað, lögðu undir sig hálfan hinn þekkta heim og gerbreyttu sögunni svo við erum enn að bíta úr nálinni með það! Og fimmtíu ár duga stundum til alveg ótrúlegra tækniframfara. Árið 1910 höfðu menn alveg nýlega tekist á loft í fyrsta sinn, í veikburða flugvél sem göslaðist par hundruð metra áður en hún hlunkaðist til jarðar. Fimmtíu árum seinna flugu menn út um allt á hljóðhraða og voru rétt ófarnir út í geim.
Ótrúlega langur tími sem sagt, fimmtíu ár.
Eða hvað?
Núna í byrjun júní eru fimmtíu ár frá því að Bítlarnir sendu frá sér hljómplötuna Sgt.Pepper’s Lonley Hearts Club Band. Einhverja frægustu og áhrifamestu plötu allra tíma. En virðist svo langt síðan? Er þessi plata eins og forngripur aftan úr forsögulegum tímum?
Unglingarokkið þróast
Ekki finnst mér það. Nú virkar hún enn kát og glöð og full af æskuþrótti, hvort sem þarna er endilega að finna uppáhaldslögin lögin eða ekki. Platan varð gífurlega áhrifamikil af því hún sýndi og sannaði að unglingarokkið, sem Bítlarnir höfðu verið fulltrúi fyrir framan ferlinum, hafði sannarlega svigrúm til að þróast og sveigjast og breytast og bætast og byltast í allar áttir. Það er dálítið skemmtilegt að Sgt.Pepper’s skyldi verða svo nútímaleg í raun, því þar litu Bítlarnir vísvitandi til baka. Hugmynd Paul McCartneys var að hylla tónlistina og andrúmsloftið sem þeir höfðu alist upp í Liverpool og alveg þá revíu- og lúðrasveitarmúsík sem foreldrar þeirra höfðu dillað sér við í æsku.
Sama hugmynd liggur að baki hinu fræga umslagi sem var utan um plötu en þar voru Bítlarnir í lúðrasveitarbúningi og settir innan um pappírsmyndir af alls konar áhrifavöldum og frægðarfólki bæði fyrri tíma og einnig þeirra eigin.
Þetta er áreiðanlega eitt frægasta og margbrotnasta umslag poppsögunnar, en hvaða fólk var valið að prýða umslagið með Bítlunum?
Fáir tónlistarmenn
Furðu fáa músíkanta er að finna á albúminu. Flestir þeirra sem þar sluppu inn voru raunar ekki í tölu merkustu tónlistarmanna, heldur var fyrst og fremst um að ræða nokkuð léttvæga breska revíu- og dægurlagamúsíkanta sem Bítlarnir höfðu, að segja má, alist upp í breska útvarpinu á sínum tíma. Og það kom náttúrlega heim og saman við hugmynd plötunnar um gömlu revíulúðrasveitina.
En ekki hirði ég um að telja þá tónlistarmenn upp, né minni háttar gamanleikara ýmsa sem þarna eru líka.
Þarna voru samt örfáir músíkantar af öðru tagi, til dæmis söngkonan Marlene Dietrich og nútímatónskáldið Karlheinz Stockhausen en Bítlarnir lögðu heilmikið á sig til að fá leyfi til að hafa mynd hans á albúminu og skrifuðu honum bréf af því tilefni, þótt raunar hafi þeir stafsett nafnið hans vitlaust. Stockhausen var framúrstefnutónskáld og þykir ekki við alþýðuskap. Jafnvel enn í dag þykir tónlist hans helst til of ómstríð. En Lennon hreifst af tilraunum með hljóma og tóna og áhrif Stockhausen eru til dæmis auðheyranleg í laginu Tomorrow Never Knows á Revolver.
En á albúminu er líka Bob Dylan, samtímamaður Bítlanna, og heilmikill áhrifavaldur á þá. Að minnsta kosti báru þeir fyrir honum nærri takmarkalausa virðingu og það sýnir sig með áberandi mynd af honum í efstu röð.
Sá sem hætti í Bítlunum
Svo er einn tónlistarmaður sem sker sig alveg úr. Það er Stu Sutcliffe. Hann var strákur í Liverpool eins og þeir hinir og var bassaleikari í Bítlunum nokkur fyrstu misserin. Virkilega töff gæi á sjöunda-áratugar-vísu en var reyndar aldrei mikill tónlistarmaður. Hann langaði að verða málari og þegar hann fór með Bítlunum í fræga tónleikaferð til Hamborgar 1961 varð hann ástfanginn af þýskri stúlku sem hvatti hann til að þróa frekar myndlistarhæfileikana en eltast við poppfrægð. Hann hætti því í Bítlunum og Paul McCartney tók yfir bassaleikinn. Sutcliffe dó svo aðeins ári síðar eftir heilablóðfall. Vinir hans, Lennon og McCartney, syrgðu hann alltaf og því var hann mættur á Sgt.Pepper’s albúmið, en ekki til dæmis Pete Best trommuleikari sem hafði þó verið í hljómsveitinni mun lengur í „gamla daga“.
Nokkrir allra frægustu kvikmyndaleikarar heims eru þarna, í bland við alls konar lítt þekkta Breta úr gleymdum gamanmyndum: Mae West, Marilyn Monroe, Marlon Brando, Tyrone Power.
Og þrjár myndir eru af barnastjörnunni Shirley Temple, hvorki meira né minna.
Slepptu Jesú
Úr mannkynssögunni eru ekki mjög margir, kannski helst að telja megi Karl Marx í þeim hópi, en svo er þarna breski forsætisráðherrann Robert Peel af einhverjum ástæðum. Hann var í hópi frægra stjórnmálamanna Breta um miðbik 19. aldar og talinn einn af feðrum Íhaldsflokksins en hvaða máli hann hafi skipt fyrir Bítlana get ég ekki ímyndað mér, og líklega hefur enginn spurt þá að því.
Hins vegar var tveimur mjög frægum sögulegum persónum sleppt af albúminu.
Annars vegar var um ræða Jesúm Krist. John Lennon bað um mynd af honum og kom svo sem ekki á óvart, engum getur blandast hugur um að Jesú er náttúrlega áhrifamesta persóna sögunnar og því hefði ekki komið á óvart að sjá hann blanda við hitt frægðarfólkið á albúminu.
Forkólfar plötufyrirtækisins aftóku hins vegar með öllu að hafa Jesú með í hópnum. Þá um það bil ár liðið síðan Lennon hafði misst út úr sér á blaðaviðtali á Bretlandi að Bítlarnir væru vinsælli en Jesús Kristur. Bretar kipptu sér ekkert upp við þessi ummæli, enda mátti þau vissulega mjög til sanns vegar færa. Þegar ummælin fréttust hins vegar til hinna háheilögu Bandaríkja, þá varð allt vitlaust meðal preláta og prédikara og þóttu orð Lennons bera vott um guðlausan, og allt að því djöfullegan hroka. Hafði tekið langan tíma að stilla til friðar þar vestra.
Forkólfar EMI óttuðust að ef Jesús dúkkaði upp á Sgt.Pepper’s albúminu yrðu Bítlarnir umsvifalaust sakaðir um að vera aftur farnir að líkja sér við frelsarann og þótt virtist langsótt, þá féllust piltarnir fjórir loks á að sleppa Jesú.
Vildu Hitler í hópinn
En í félagsskap yfir þá sem voru „ritskoðaðir“ á albúminu góða, þar er Jesús í merkilegum félagsskap ekki bara Gandhis, heldur líka Adolf Hitlers. Bítlarnir voru ákveðnir í að hafa Hitler með á myndinni og það var búið að útbúa mynd af honum og meira að segja stilla henni upp.
Þetta var að vísu frekar sakleysisleg mynd af Hitler og ekki endilega auðþekkjanleg, en Hitler var þetta samt – og sem betur fer hafði einhver í stúdóinu vit fyrir Bítlunum að þessu leyti og Hitler var slakað úr hópnum og settur út í horn.
„Þetta var að vísu frekar sakleysisleg mynd af Hitler.“
Það hefði einfaldega verið svo skrýtið að hafa Hitler með í þessum káta hópi að það hefði án efa varpað heilmiklum skugga yfir albúmið ef hann hefði verið þar.
Ýmsir skrýtnir fuglar skjóta þó vissulega upp kollinum á myndinni. Þar er til dæmis Aleister Crowley dulspekingur sem frægur varð á Vesturlöndum á fyrri hluta 20. aldar fyrir að vera Satanisti, þótt reyndar hafi dulspeki Crowley verið víðtækari en svo að takmarka megi hana við satanisma. Rétt er að taka fram að satanismi Crowleys snerist ekki um mannvonsku eða illvirki, heldur fyrst og fremst um taumlitlar ástríður og það að skyggnast bak við hefðbundin siðferðisviðmið. Í raun er ekki vitað til þess að neinn Bítlanna hafi lesið Crowley af neinni alvöru en það þótti nokkuð fínt í kreðsum tónlistarmanna að sjá um sig með nafni hans. Meðal annarra músíkanta sem veifuðu stundum nafni Crowleys voru Jimmy Page í Led Zeppelin, David Bowie og Ozzy Osborne.
Skemmtilegt má það kannski heita að Jesús skyldi fjarlægður af albúminu af ótta við að móðga kristið fólk, en engum datt í hug að kristnir menn kynnu að móðgast yfir að þar væri mynd helsta satanista 20. aldarinnar!
Gandhi metinn sem móðgun
Nokkrir aðrir karakterar á albúminu gefa líka til kynna áhuga Bítlanna, að minnsta kosti sumra þeirra, á andlegum og sálrænum efnum. Þarna er Gustav Jung, en ekki Sigmund Freud. Þarna eru fjórir indverskir gúrúar en indversk trúarbrögð voru vinsæl meðal unga fólks á Vesturlöndum þá og ýmsir gúrúar í miklum metum. Þeir settu þó ekki mynd af hinum fræga Maharishi Mahesh Yogi sem var lengi í mestum metum meðal þeirra sjálfra.
Á hinn bóginn ætluðu Bítlarnir að hafa mynd af Mahatma Gandhi á albúminu, en litið var á hann sem eins konar sambland af vitringi og stjórnmálamanni. Það var meira að segja búið að ákveða stað handa Gandhi, hann átti að vera við hliðina á Lewis Carroll höfundi Lísu í Undralandi. Á síðustu stundu var mynd Gandhis hins vegar kippt burt og ástæðan var einstaklega veraldlega. Paul McCartney greindi frá því að forstjóri hljómplötufyrirtækisins sem sem gaf plötuna út hafi tjáð að Gandhi mætti ekki vera með af því Indverjar myndu líta á það sem móðgun, og banna að platan yrði þrykkt og seld þar í landi.
Á albúminu voru þó nokkrir rithöfundar – auk Lewis Carroll helstir þeir Edgar Allan Poe (sem er raunar ein mest áberandi myndin á umslaginu), Aldous Huxley höfundur Brave New World, William Burroughs höfundur Naked Lunch, velska ljóðskáldið Dylan Thomas og beat-blaðamaðurinn og handritshöfundurinn Terry Southern. H.G.Wells er þarna líka, höfundur Tímavélarinnar og Innrásarinnar frá Mars. Og James Joyce, höfundur Ulysses, kúrir þarna undir Bob Dylan. Fyrir mann á mínum aldri, svona einni kynslóð yngri en Bítlarnir, þá kemur ekkert á óvart við þessa höfunda; þeir voru allir í sviðsljósinu hver á sinn hátt upp úr miðri 20. öld. En hræddur er ég um að yngra fólk þekki fáa þeirra, nema Poe og Carroll, nema þeir sem leggja sig alveg sérstaklega eftir bókmenntum.
En svo er eitt. Lengst til vinstri í fremstu röð er ameríski boxarinn Sonny Liston, en hann var upp á sitt besta þegar Bítlarnir voru stráklingar. En er hann eigi íþróttamaðurinn á umslaginu?
Ekki er svo. Þar hlaut náttúrlega að vera einn fótboltamaður. Annaðhvort væri nú, miðað við elskuna sem Bretar hafa á fótbolta. En hvaða hetja var talin þess verð að prýða þessa umslag?
Jú, það er Albert Stubbins sem gægist yfir höfuðið á Marlene Dietrich. Hver er hann? Hann var framherji Liverpool 1946–1953 og skoraði gommu af mörkum 1946–1947 þegar Liverpool varð enskur meistari í fyrsta sinn í 24 ár. Hann var sem sagt fínn fótboltamaður og frægur í Liverpool, en svo eru frægðin og afrekin hverful að nú er Albert Stubbins eingöngu frægur fyrir að vera á albúminu utan um Sgt.Pepper’s.
Athugasemdir