Jón Steinar Gunnlaugsson, lögmaður og fyrrverandi Hæstaréttardómari, er mjög ósáttur við þau viðbrögð sem grein hans í Morgunblaðinu í gær og umfjöllun Stundarinnar um hana hafa kallað fram. Hann segir að hann hafi með skrifum sínum aðeins ætlað að vekja athygli á leið til að draga úr fjölda kynferðisbrota, en fyrir vikið hafi hann verið borinn ýmsum sökum, meðal annars að sýkna eigi gerendur hafi brotaþolar verið drukknir. „Ég er að tala við þig vegna þess að athugasamdakerfin eru uppfull af því hvers konar viðrini og níðingur ég sé.“

Í umræddri grein skrifaði Jón Steinar að hann teldi að besta leiðin til að sporna gegn kynferðisbrotum væri að fólk, ekki síst konur, hættu eða drægju verulega úr drykkju og vímuefnanotkun. Það væri til þess fallið að draga úr hættu á kynferðisbrotum, þó þau yrðu seint alveg úr sögunni. Viðbrögðin við þessum skrifum Jóns Steinars voru á þá leið að hann afhjúpaði með þeim gamaldags hugsunarhátt, gerendameðvirkni, feðraveldistilhneigingar, kvenfyrirlitningu og þau væru til þess fallin að varpa ábyrgð yfir á brotaþola en frá geranda.

Skilur ekki gagnrýnina

Við þetta allt er Jón Steinar sem sagt afar ósáttur og segir skrif sín rangtúlkuð. Hann sé algjör andstæðingur alls ofbeldis og ekki síst kynferðisbrota. „Ég leyfði mér að benda á að ég teldi að yfirgnæfandi meirihluti þessara brota ætti sér stað þegar brotamaður og brotaþoli, annar eða báðir oftast nær kannski, væru undir áhrifum vímugjafa. Við vitum það, 90 prósent af útköllum lögreglunnar í afbrotamálum eru út af fylleríi og fíkniefnanotkun. Við getum ekki hreinsað heiminn af þessum ofbeldismönnum, því miður, það væri gott ef við gætum það. En við getum kannski gert eitthvað til að draga úr þessum fjölda afbrota sem sagður er vera svona mikill. Ég lagði það til í grein minni að það væri gert með því að fórnarlömbin sérstakleg, og eftir atvikum kannski gerendurnir líka, dragi úr þessari vímuefnanotkun sem er alltaf orsakavaldur í þessum málum að hluta eða kannski öllu leyti. Hvers vegna segi ég það, jú vegna þess að ég er að óska þess að brotafjöldinn minnki. En þá er ég sakaður um það að ég telji að það eigi að sýkna menn ef að brotaþolinn hafi verið drukkinn. Hvers konar málflutningur er þetta?“

En það er auðvitað brotamaðurinn sem bera ábyrgð á ofbeldinu.

„Að sjálfsögðu, hvenær hef ég sagt eitthvað annað?“

Ég er ekkert að segja til um það en ég er að benda á að fólki ætti að vera frjálst að neyta löglegra vímuefna, verða ölvað, án þess að eiga á hættu að á þeim sé brotið.

„Ég tek algjörlega undir þetta, við lifum bara ekki í fullkomnum heimi.“

En skilurðu þá ekki gagnrýni þeirra sem gagnrýna skrif þín, á þeim forsendum að með þeim sértu að leggja ábyrgðin á brotaþola?

„Nei.“

Þú skilur hana ekki?

„Nei, það er ekkert tilefni til þess. Ég hef aldrei sagt neitt í þá átt. Í inngangi að grein þinni vísar þú til þess að ég hafi sagt að áfengis- og vímuefnanotkun sé til þess fallin að fjölga þessum brotum. Síðan kemur á eftir að Stígamót bendi á að ekkert réttlæti nauðgun og nauðgari sé einn ábyrgur gerða sinna. Þetta er auðvitað sett upp með þeim hætti að það er eins og ég sé á einhverri annarri skoðun um þetta. Ég er auðvitað alveg sammála þessu. Það er ekkert sem réttlætir nauðgun og nauðgari er einn ábyrgur gerða sinna. Ég hef aldrei sagt neitt annað. Þessu er stillt svona upp og það kemur listi af athugasemdum við fréttina þar sem því er stillt þannig upp að ég sé talsmaður brotamanna og að þeir séu sýknaðir ef fórnarlambið er drukkið.“

Segist skilja þolendur en halda verði í reglur réttarríkisins

Jón Steinar ítrekar að hann sé harður andstæðingur kynferðisbrota en hann sé hins vegar talsmaður réttarríkisins. „Ég er algjör andstæðingur alls ofbeldis og hef alltaf verið. Ekki síst á þetta við um nauðgunarmál vegna þess að þau mál ganga miklu nær fórnarlömbum en annað ofbeldi. Ég hef algjöra fyrirlitningu á kynferðisbrotum, hvorki meira né minna.

Hins vegar gilda hér meginreglur réttarríkisins, sem ég held að við öll viljum að gildi. Við sjáum það úti í heimi hvernig fer fyrir réttarstöðu einstaklinga í alræðisríkjum þar sem þær meginreglur gilda ekki, þar sem fólk er fangelsað þegar handhöfum valdsins dettur það í hug. Það viljum við ekki. Ég vil halda dauðahaldi í réttarríkið og þær meginreglur sem þar gilda. Ein af þeim, og sú er mjög þýðingarmikil, er sú að menn skuli teljast saklausir uns sekt þeirra sannast. Þessi regla er ekki bara lagaregla að mínu viti, ástæða þess að hún hefur ratað inn í stjórnarskránna og mannréttindasáttmála sem við erum aðilar að er sú að þetta er regla sem við teljum í siðuðu samfélagi að eigi að gilda um samskipti milli einstaklinga.“

Jón Steinar segir að hann skilji það að fólk sem brotið hefur verið á kunni að vilja tjá sig um þau brot, jafnvel nafngreina gerendur. En þá verði fólk að átta sig á því sem það geti haft í för með sér. „Það er þannig að haldi ég því fram að einhver nafngreindur maður hafi brotið af sér án þess að ég geti fært sönnur á það er ég að brjóta af mér. Samt er það líka þannig að ef til dæmis þolendur nauðgana vilja tjá sig um brotin gegn þeim, og jafnvel að nafngreina brotamanninn, hafa þeir heimild til að gera það. Sá böggull fylgir hins vegar skammrifi að þeir bera ábyrgð á því og geta þurft að svara fyrir orð sín ef höfðað er meiðyrðamál gegn þeim.“

Telur lögreglu draga lappirnar við rannsókn kynferðisbrota

En nú er ein helsta ástæðan fyrir því að þolendur hafa valið þessa leið, að segja frá brotum sem þau hafa orðið fyrir og jafnvel nafngreina þá sem á þeim brutu, sú að fólk treystir ekki réttarvörslukerfinu, hefur jafnvel slæma reynslu af því.

„Já, og ég tek undir vissan hluta af þeirri gagnrýni. Ég tek undir það að það eru dæmi um að rannsakendur, það er að segja lögreglan sem fær til sín svona kærur, dragi lappirnar við rannsóknina. Stundum eru mál felld niður, jafnvel þó að það liggi fyrir einhverjar sannanir um þessi brot. Ég fordæmi það og tel að það eigi að rannsaka þessi brot alveg sérstaklega vel, það á að leggja ríka áherslu á að rannsaka þessi brot til þrautar og draga brotamenn til ábyrgðar.

Vandinn er hins vegar sá að það eru svo mörg svona brot sem ekki er hægt að sanna, vegna þess að það eru bara brotaþoli og brotamaður sem eru til vitnis um það sem gerðist. Þó að ég skilji mjög vel afstöðu þeirra sem hafa orðið fyrir svona brotum og komast ekkert áfram með þau í réttarkerfinu vegna þess að það tekst ekki að sanna þau þá getur svarið við því ekki verið að fara að sakfella menn fyrir brot án sönnunarfærslu. Um leið og við stígum það skref, viðurkennum að það eigi að gera vegna þess að þetta séu svo sár brot fyrir brotaþola, þá erum við búin að stíga skref sem ég er algjörlega andvígur. Með því værum við að segja að það megi refsa mönnum fyrir ósönnuð afbrot og þá erum við komin á stig með ríkjum þar sem enginn réttur ríkir.“

Þannig að reglan um orð gegn orði á þá alltaf að þínu mati að gilda þeim í hag sem verið er að sækja til saka fyrir afbrot, en ekki í hag þeim sem fyrir afbrotinu varð?

„Þetta eru refsimál og eru auðvitað sérstök að því leyti að í þeim kemur brotaþoli meira inn í myndina en í mörgum öðrum refsimálum. Það breytir samt ekki því að til að koma fram refsingum þá verður að sanna sökina. Það eru mannréttindareglur sem við höfum skrifað undir og höfum virt, rétt eins og aðrar þjóðir í kringum okkur í hinum vestræna heimi virða þær líka. Við verðum að gera það, jafnvel þó við höfum samúð með þolendunum. Ég hef sagt það, og get endurtekið það, að ég held að yfirgnæfandi meirihluti af ásökunum um þessi brot sé sannur og réttur. Við megum hins vegar ekki láta þá tölfræði valda því að við sakfellum menn án þess að sanna á þá brot.“

Líklegt að of fá máli komi til kasta dómstóla

Þú segir að lögreglan sinni ekki alltaf rannsókn í þessum málum sem skyldi?

„Já, ég kannast við dæmi um það þar sem það hefur ekki verið gert með forsvaranlegum hætti.“

Tölur segja okkur að um það bil 17 prósent tilkynntra nauðgana séu tekin fyrir hjá dómstólum. Telur þú að þetta hlutfall sé svona lágt af þessum sökum, að lögreglan sinni ekki rannsóknum eins og ætti að gera?

„Ég get ekki svarað því, ég geri samt ráð fyrir hlutfallið sé lægra en ætti að vera því ég býst við að í fleiri málum hafi komið fram sönnunargögn sem að minnsta kosti hefðu réttlætt það að höfða málið, til að freista þess að sanna málið. Ég býst við því en ég veit það ekki.“

En þú hefur tilfinningu fyrir því að svo sé?

„Já, ég hef tilfinningu fyrir því að minnsta kosti á liðnum árum hafi það komið of oft fyrir að rannsókn sé hætt og mál felld niður án þess að fylgja eftir vísbendingum sem eru nægilega sterkar til að höfða mál. Ég held það.

Síðan er það þannig, og þar liggur stór hundur grafinn, að þegar mál eru komin fyrir dómstóla þá er svarið við þessum tölfræðilega vanda, sem við skulum kalla hann, getur ekki verið að sakfella menn að ósönnuðu máli til að ná þessari prósentu upp. Það er áreiðanlega þannig að það eru margir sekir menn sýknaðir, vegna þess að það tekst ekki að sanna á þá sökina.“

Tölur segja okkur líka að aðeins 13 prósent nauðgunarmála sem fara fyrir dómstóla enda með sakfellingu. Telur þú að það sé eðlilegt, að dómarar séu almennt að dæma rétt, að þetta sé rétt niðurstaða?

„Þú getur ekki spurt mig að þessu.“

En þú varst í þessum sporum sjálfur.

„Ef að það er þannig að þetta er niðurstaða þess að það er verið að beita þessari þungvægu reglu um sönnunarbyrði, þá verður það bara að vera þannig. Ég veit ekki hvort þessi hlutföll eru rétt eða ekki, það er ekki hægt að fjalla um refsimál í einhverjum svona prósentum.“