Aldursgreiningar í norrænu byggðinni L'ans aux meadows nyrst á Nýfundnalandi hafa nú sannað endanlega það sem allir (að minnsta kosti hér á Íslandi) vissu fyrir, að norrænir menn héldu þar til í búðum í upphafi 11. aldar og höfðu fasta viðdvöl að minnsta kosti í fáeina áratugi.
Íslendingar?
Ég get ekki stillt um að nota tækifærið til að glugga í tvær gamlar flækjusögugreinar eftir sjálfan mig sem birtust í Fréttablaðinu fyrir tæpum áratug, og hef hér að neðan stytt bæði og snurfusað en bætt örlitlu inná á einstaka stað.
Núorðið blasa aðallega við tvær spurningar við oss Íslendingum í gleði okkar yfir því að sönnuð sé landvist „okkar“ í nýja heiminum löngu á undan Kólumbusi.
Í fyrsta lagi, er rétt að tala um að þeir norrænir menn sem fundu lönd á meginlandi Norður-Ameríku og bjuggu í L'anse aux meadows geti með góðu móti talist Íslendingar?
Og í öðru lagi, var það í rauninni svo hrósvert að finna Ameríku en láta hjá líða að nema hana?
Látum þá fyrri liggja milli hluta. Það má sjálfsagt deila fram í það óendanlega um hvenær íbúar á Íslandi byrjuðu að kallast Íslendingar og hvenær norrænir menn sem fluttir voru til Grænlands fóru að heita Grænlendingar — og hvað var átt við þeim orðum?
Voru íbúar á Íslandi þá orðin þjóðin Íslendingar eða voru Íslendingar bara norrænt fólk sem bjó á tilteknum stað?
Ævintýraþrá og dirfska
En hvað seinni spurninguna varðar, þá er það löngum haft til marks um ævintýraþrá og dirfsku norrænna víkinga að hafa siglt yfir allt hið mikla Norður-Atlantshaf og fundið Ameríku fyrstir Evrópumanna (svo staðfest sé).
En hvernig var þá komið fyrir þeirri ævintýraþrá og þeirri dirfsku þegar hinir norrænu víkingar sneru frá meginlandinu sem þeir höfðu fundið — og skipaviður var þó hvarvetna í nýja landinu og kannski var svo blómlegt að þeir lásu vínber af þrúgum, og kannski komust þeir alla leið suður til Manhattan, þar sem ég get staðfest af eigin reynslu að er verulega búsældarlegt á sumrin – hvernig var þá komið fyrir þeim norrænu víkingum ef þeir sneru frá þessu öllu og kusu heldur að hokra undir jöklunum á Grænlandi?
Með djúpri virðingu fyrir því merkilega landi?
Ljóst er af heimildum að norrænir menn hafa farið allvíða um austurströnd Kanada en ekki verður getur séð en fjandsamleg samskipti við innfædda „skrælingja“ hafi orðið til þess að þeir hættu við tilraun til landnáms.
Lúpast frá Ameríku
Og má segja að þar hafi lítið lagst fyrir hina miklu víkinga, sem ráðist höfðu fáliðaðir inní helstu stórveldi Evrópu, að þeir skyldu nú hopa á hæli frá sjálfri Ameríku, stærsta tækifæri lífs síns, undan óbrynjuðum innfæddum veiðimönnum.
Athyglisvert er reyndar – prófið að sannreyna það – að þótt í íslenskum bókum sé margoft sagt berum orðum að Íslendingar hafi fundið Ameríku, þá eru það jafnan orðað svo að einhverjir óskilgreindir „norrænir menn“ hafi hætt við landnámið.
En kannski hafa þeir ágætu norrænu menn sem stóðu í fjörunni á meginlandi Norður-Ameríku og þurftu að ákveða hvort þeir ættu að fara eða vera, kannski hafa þeir einmitt verið farnir að trúa svo sínum eigin áróðri (runnum allt frá Eiríki rauða) um að Grænland væri með blómlegri svæðum á hnettinum, og þess vegna snúið heim.
Þar sem dauðinn beið byggðarinnar fáeinum öldum síðar.
En ef þeir hefðu nú haft ennþá bein í nefinu og ekki farið, heldur setið um kyrrt? Hefði þá orðið til norrænt ríki í Ameríku — Ameríku sem hefði þá náttúrlega óhjákvæmilega fengið eitthvað allt annað nafn?
Það má setja fram nokkrar hugmyndir um þetta, sem allar eru auðvitað út í loftið – en hefðu þó kannski getað orðið að veruleika.
Norrænir menn hefðu fengið frið
Í fyrsta lagi. Jafnvel þó norrænir menn hefðu náð góðri fótfestu á nokkrum stöðum á ströndinni er ekki ástæða til að ætla að verulegt landnám frá öðrum hlutum Evrópu (Þýskalandi, Frakklandi, Bretlandi) hefði hafist næstu aldirnar. Þá var engin sérstök hvöt til brottflutninga hjá alþýðu og byggðir norrænna hefðu sjálfsagt vaxið hægt og rólega fyrstu aldirnar.
En ef þær hefðu náð að dafna að ráði, þá er líklegt að landnemarnir í Vínlandíu (sem ég leyfi mér að kalla svo) hefðu fyrr en síðar náð undirtökunum á sínu svæði og undirokað „Skrælingja“. Vínlandíumenn voru engin tæknitröll en höfðu þó vopn úr járni og ýmislegt annað en heimamenn þekktu lítt til, og það sem afdrifaríkast var: Í farangri þeirra biðu sömu sóttkveikjurnar og áttu í alvörunni eftir að útrýma meira en helmingi allra Indíána eftir að Kólumbus lenti í Karíbahafi 1492.
Mannfallið eftir landnámið í Vínlandíu hefði kannski ekki orðið jafn hratt og það sem gerðist í rauninni fjórum öldum seinna, en frumbyggjar í Norðaustur-Ameríku og síðan suður með austurströndinni hefðu áreiðanlega ekki haft þrek til að standa gegn vaxandi útrás Vínlandíumanna vestur og suður.
Borg við árósa
Og það má alveg reikna með að Vínlandíumenn hefðu líka byggt borg í grennd við árósana þar sem New York er nú og stýrt þaðan frekari landvinningum.
Og svo má fastlega reikna með að þó norskur kóngur kynni að hafa viljað hafa stjórn á hinum vaxandi byggðum í vestri hefðu Vínlandíumenn fljótlega skorið á þau tengsl, sameinað sínar byggðir vestanhafs og brátt stofnað þokkalegt traustlegt ríki. Og Grænland og Ísland fengið að fljóta með upp á gamlan kunningsskap.
En Vínlandíumenn voru samt fámennir til að byrja með og nú vill svo til að inni á sléttum þessa nýja meginlands var einmitt furðu háþróuð menning sem hverfðist um borgina Kahokíu þar sem bjuggu allt að 40.000 manns um árið 1200.
Sú borg var til í raun og veru, og sú menning, þó hún stæði ekki lengi. Ef vel skipulagðir járnbítandi Vínlandíumenn hefðu verið komnir alla leið í útjaðar sléttunnar um þær mundir, er þá svo fráleitt að láta sér detta í hug að Indíánaættbálkarnir hefðu streist hressilega á móti, en svo lært járnvinnslu og hestamennsku af Vínlandíumönnum og stofnað eigin ríki sem hefði vel staðist þeim norrænu snúning?
Til móts við Maya
Og alltaf fleiri Indíánaættbálkar gengið til liðs við Kahokíumenn og þá hefði fyrr en varir ekki verið neinn sérstakur munur á tæknikunnáttu ríkjanna tveggja til frambúðar? Og ríkin tvö sífellt að reyna að stinga augun hvort úr öðru?
Ó, þær styrjaldir sem háðar hefðu verið á sléttunum næstu aldirnar! Ó, allt það riddaralið!
Og enn sunnar: Forvitnir landkönnuðir frá Vínlandíu sigldu fram á furðulega menningu við risastóran flóa í suðrinu og stallapíramídar Maya vöktu mikla lukku þegar landkönnuðirnir settust gráskeggjaðir í helgan stein og sögðu börnum ævintýri sín í hinu gamla ættlandi Íslandi, sem nú var ekki annað en útkjálki hinnar öflugu Vínlandíu, byggð orðin strjál þar, enda kostur á öðru betra í vestri fyrir íbúana.
Mayar hrundu náttúrlega líka niður í sóttum og misstu ríki sitt í hendur grimmra aðkomumanna úr norðri, Azteka, en Aztekar voru svo fjarri Vínlandíu og herrum þar að þeir höfðu tóm til að byggja ríki sitt í friði, en senda þó fólk til Evrópu að læra þar nauðsynlega stríðstækni svo enginn Cortéz mundi koma þeim á óvart og fella stórveldið á nokkrum misserum.
Oxidanía og Inkasía
Nei, ef konkvistadorar reyndu að lenda, myndi þá hið fræga fallbyssulið Azteka ekki senda þá öfuga útí sjó, jú, ætli það ekki bara?
Enda var það náttúrlega svo að þegar Vestur-Evrópumenn hófu loks siglingar yfir hafið voru öflug ríki alls staðar fyrir, frá Vínlandíu í norðri til Aztekaríkis í suðri og landnám Spánverja varð aldrei annað en smáríki á mótum heimsálfanna tveggja, Oxidaníu (eða Vesturálfu) og Inkasíu (Suður-Ameríku) í suðri.
Já, ég veit að þetta er fantasía. En hún er þó ekki eins vitlaus og hún lítur út fyrir að vera. Ef norrænir hefðu ekki lúpast burt frá L'anse aux meadows, heldur komið sér til frambúðar fyrir þar og á Vínlandi og úr hefði orðið alvöru byggð og síðar ríki, þá hefði svo ótal margt breyst. Og það sem ég hef lýst hefði til dæmis alveg eins getað orðið veruleikinn.
Athugasemdir