Á dögunum skrifaði Stundin í nokkrum vandlætingartón um fyrirlestur minn 6. október síðast liðinn um fórnarlambalaus brot, en hann hélt ég á ráðstefnu á Akureyri, sem helguð var löggæslu og afbrotavörnum. Ég skal því reyna að skýra mál mitt. Eitt sígilt umræðuefni stjórnmálaheimspekinnar er einmitt, hversu langt ríkið megi ganga í að lögbjóða það, sem er á hverjum tíma talið gott siðferði. Ætti löstur að teljast glæpur? Til að svara þeirri spurningu leitaði ég á Akureyri til eins virðulegasta heimspekings sögunnar, heilags Tómasar af Akvínas. Hann segir í riti sínu um lögin, sem komið hefur út á íslensku (96. spurning, 2. grein, í þýðingu Þórðar Kristinssonar): „Lög manna eru sett fjölda manna, sem að meiri hluta eru ekki fullkomlega dygðugir. Og þess vegna banna mannalög ekki alla þá lesti, sem dygðugir menn forðast, heldur einungis alvarlegri lesti, sem meiri hlutanum er fært að forðast, og einkum þá, sem eru öðrum til sársauka og sem eru þannig, að væru þeir ekki bannaðir, væri ekki unnt að viðhalda samfélagi manna; þannig banna mannalög morð, þjófnað og þess háttar.“
Vændi og klám
Ég tel heilagan Tómas mæla hér skynsamlega. Löggjafinn hefur annað þarfara að gera en eltast við smásyndir. Þetta sjónarmið á til dæmis að minni hyggju við um vændi og klám. Öfgafemínistar vilja hins vegar banna hvort tveggja og halda því fram, að þetta séu ekki fórnarlambalaus brot, heldur feli þau í sér, að konur séu kúgaðar og niðurlægðar. Kúgunarrökin áttu eflaust stundum við áður fyrr, en á Akureyri benti ég á, að þau hafa mjög veikst hin síðari ár, því að með netinu hafa milligöngumenn og hugsanlegir kúgarar að miklu leyti horfið, ekki síst þegar um klám er að ræða: Nú selja stúlkur beint aðgang áhorfenda sinna að lostugu athæfi.
Á Akureyri sagði ég síðan stuttlega frá dæmi, sem ég rakst á nýlega og varðar niðurlægingarrökin. Nokkrar konur í Toronto í Kanada ráku stofnun, sem yfirvöld töldu vændishús. Þær mótmæltu harðlega og skutu málinu til dómstóla. Þær buðu í fyrirtæki sínu upp á kynlífsleiki, þar sem ekki var um neina beina líkamlega snertingu að ræða, heldur voru þær í hlutverki drottnara, iðulega leðurklæddar, í netsokkabuxum og með svipu í hendi, og greiddu karlarnir, viðskiptavinir þeirra, fyrir að láta niðurlægja sig á ýmsan hátt. Konurnar unnu málið fyrir Hæstarétti Kanada árið 2013, og komust dómararnir að þeirri almennu niðurstöðu, að bann við vændi svipti konur, sem seldu blíðu sína, lagavernd og neyddi þær niður í neðanjarðarhagkerfið. Þegar ég las um þetta dómsmál, velti ég því fyrir mér, hvernig kalla mætti það niðurlægingu kvenna, að þær fengju sérstaklega greitt fyrir að niðurlægja karla.
Annars má segja það um niðurlægingarrökin, eins og ég gerði á Akureyri, að auðvitað eru þau að nokkru leyti gild. Vændi og klám eru niðurlægjandi, en þau eru það ekki aðeins fyrir konur (og eru raunar til karlar líka, sem selja blíðu sína), heldur fyrir alla, sem taka í þessu þátt. Vitaskuld er æskilegast, að menn finni sér rekkjunauta eftir frjálsu vali, en þurfi ekki að greiða fyrir það. En ég kem ekki auga á neina frambærilega rökleiðslu frá þeirri skoðun og að því að siga lögreglunni á vændiskonur og klámleikara. Raunar eru afleiðingarnar af því að banna þessa iðju sennilegra miklu verri en af því að láta hana afskiptalausa.
Innherjaviðskipti
Á Akureyri tók ég síðan dæmi af innherjaviðskiptum. Margir eiga erfitt með að skilja, að þau eigi sér ekki alltaf fórnarlömb. En lítum á einfalt dæmi. Hluthafi í fyrirtæki fær innherjaupplýsingar um það á fimmtudegi, að fyrirtækið muni hækka í verði á mánudag. Hann kaupir fleiri hlutabréf og hagnast talsvert, þegar þau hækka. Þá spyrja einhverjir: Töpuðu ekki hinir hluthafarnir, sem fengu ekki þessar upplýsingar? En það er langt frá því að vera augljóst. Það er rangt að draga hið háa verð hlutabréfanna á mánudag (sem allir hluthafar njóta) frá hinu lága verði þeirra á fimmtudag (sem öllum stóð til boða) og skilgreina það sem tap annarra hluthafa. Þeir eru ekki verr settir en áður. Þeir áttu ekki rétt á, að innherjinn deildi upplýsingum sínum. Þeir eru engin fórnarlömb. Hvernig getur sá, sem ekki á hlutabréf, tapað á viðskiptum annarra með slík bréf? Þá er auðvitað gert ráð fyrir, að upplýsingarnar hafi verið fengnar án svika eða blekkinga.
Máli mínu til stuðnings leitaði ég á Akureyri enn til heilags Tómasar. Hann víkur í einu riti sínu að fróðlegri dæmisögu. Hungursneyð hafði verið á Rhodos, þegar kaupmaður frá Alexandríu kom þangað með skip drekkhlaðið korni. Hann vissi, að fleiri kaupmenn væru á leiðinni, því að hann sá seglin á skipum þeirra bera við sjóndeildarhringinn. Átti hann að segja eyjarskeggjum frá vitneskju sinni, þótt það leiddi til þess, að hann gæti ekki selt korn sitt háu verði?
Um þetta deildu heimspekingar að fornu. Díógenes frá Babílon kvað hann ekki þurfa að segja frá þessu, enda væri sitt hvað að blekkja kaupendur um gæði vöru og að veita þeim ekki upplýsingar um ýmis atriði, sem haft gætu áhrif á verð vörunnar. Antípater frá Tarsos andmælti því með þeim rökum, að kaupmaðurinn væri samborgari eyjarskeggja og mætti þess vegna ekki fénýta sér upplýsingar sínar. Rómverski mælskusnillingurinn Cíceró var sammála Antípater. Heilagur Tómas taldi hins vegar eins og Díógenes, að kaupmaðurinn þyrfti ekki að segja viðskiptavinum sínum frá þeim væntanlegu keppinautum, sem hann sá á leiðinni. Það væri ef til vill rausnarlegt, en réttlætið krefðist þess ekki.
Hér er kjarni málsins, að eyjarskeggjar voru engin fórnarlömb. Fráleitt var að telja muninn á hinu háa verði, sem kaupmaðurinn gat selt korn á, og hinu lága verði, eftir að aðrir kaupmenn voru komnir, sérstakt tjón eyjarskeggja. Kaupmaðurinn var að veita þjónustu, ekki skaða viðskiptavini sína. Auk þess var það aðeins tilgáta, að fleiri kaupmenn væru á leiðinni. Lífið er undirorpið óvissu. Þetta sjónarmið á líka við um innherjaviðskipti. Enginn skaðast á þeim, og upplýsingar, sem innherjar fá og nýta sér, eru misáreiðanlegar. Til samanburðar og skilningsauka mætti taka fasteignaviðskipti. Ég sel þér eign á 90 milljónir, og þremur mánuðum seinna selur þú öðrum eignina á 100 milljónir. Tíu milljónirnar eru ekki tjón mitt.
Skattaráðdeild
Stundin virðist einkum hneyksluð á því, að á Akureyri hélt ég því fram, að skattasniðganga væri frekar dygð en löstur. Í því sambandi verður að gera greinarmun á skattsvikum (tax evasion) og skattasniðgöngu (tax avoidance). Skattsvik eru, þegar maður reynir að fela sumar skattskyldar tekjur sínar eða falsar kostnað á móti tekjum. Um það var vart deilt, að hún er ólögleg og siðferðilega röng. Skattasniðganga er hins vegar, þegar maður (eða fyrirtæki) gerir allt, sem hann getur löglega til að lækka skattgreiðslur sínar, þar á meðal að tína til allan kostnað á móti tekjum eða flytja starfsemi úr háskattalandi í lágskattaland. Það er þó villandi að nota hið gildishlaðna orð „skattasniðgöngu“. Þegar maður kaupir vöru í Bónus frekar en Hagkaup, af því að hún er þar ódýrari, er hann ekki að sniðganga Hagkaup. Líklega væri eðlilegra að kalla þetta skattaráðdeild.
Skattar eru það verð, sem ríkið setur upp fyrir þjónustu sína
Skattar eru það verð, sem ríkið setur upp fyrir þjónustu sína, en hún er fólgin í að veita þá þjónustu, sem er ekki á færi einstaklinga, af því að um er að ræða svokölluð samgæði, til dæmis landvarnir og löggæslu. Ekki er unnt að takmarka framleiðslu þeirra við þá, sem greiða fyrir þau. Annaðhvort hafa allir þau eða enginn. En hvernig fáum við að vita, hversu mikið af samgæðum fólk vill? Besta ráðið er að skoða, hvert það fer, svarar bandaríski hagfræðingurinn Charles Tiebout. Samkeppni ólíkra svæða um skattgreiðendur leiðir í ljós, hvað fólk vill í raun og veru. Þeir, sem andmæla þessu um eitthvert svæði, eru í raun að segja, að þar sé framleiðsla samgæða ákjósanleg, eins mikil (eða lítil) og skattgreiðendur vilja. Það á sjaldnast við.
Skattaráðdeild veitir líka stjórnvöldum aðhald. Þegar þau leggja of þungar byrðar á borgarana, fara hinir framtakssömustu burt, eins og gerðist í Svíþjóð í lok níunda áratugar síðustu aldar. Af þessu lærðu Svíar, lækkuðu skatta og fjölguðu tækifærum til verðmætasköpunar. En menn hörfa ekki aðeins til annarra landa undan sköttum, heldur líka inn á við. Þeir minnka skattlagða vinnu og auka óskattlagða iðju. Bandaríski hagfræðingurinn og Nóbelsverðlaunahafinn Edward C. Prescott reynir að skýra, hvers vegna Evrópubúar vinni að jafnaði miklu minna en Bandaríkjamenn. Ástæðan er sú, að miklu meira er hirt af tekjum þeirra í skatta.
Blaðamenn hneykslast iðulega á ríku fólki, sem ákveður að greiða skatta sína í lágskattalandi, eins og Björk gerði um árið, þegar hún skráði sig til heimilis á Bahama-eyjum. En ég er ekki hissa á þessu fólki. Það er í vinnu hjá sjálfu sér, ekki öðrum. Fleiri stunda þó skattaráðdeild en ríkt fólk. Þjónustufulltrúi hjá lífeyrissjóði benti mér eitt sinn á, að ég skyldi ekki taka meira út á ári af einkalífeyrissparnaði mínum, eftir að ég léti af prófessorsembætti sjötugur, en svo, að heildartekjur mínar yrðu fyrir neðan hæsta skattþrep. Þá myndi ég greiða 37% af tekjum mínum í skatt, ekki 46% eins og í hæsta þrepi. Þetta mætti kalla skattasniðgöngu. En hvað er athugavert við hana?
Auðvitað mega borgararnir ekki sniðganga lögin. Þeir hafa skyldur við samborgara sína. En það er ekki nema eðlilegt og sjálfsagt, að þeir reyni að spara sér skattgreiðslur umfram það, sem þeim er skylt. Með því sýna þeir ráðdeild, og ráðdeild er dygð.
Athugasemdir