Kastljóssviðtal við Brynjar Níelsson, þingmann Sjálfstæðisflokksins, um hvernig eðlilegt sé að útgerðarfélagið Samherji beiti „öllum ráðum“ gegn blaðamönnum og gagnrýnendum sínum, afhjúpar stærri sannleika um hugmyndafræði í valdamesta flokki Íslandssögunnar, hugmyndafræði sem hefur á köflum haft mótandi áhrif á samfélagið.
Í viðtalinu talaði Brynjar út frá því sem skilgreina verður sem siðferðislega afstæðishyggju, sem þýðir að hver og einn getur ákvarðað siðferðið án þess að eitt eða annað sé algilt rétt. Hann gekk einnig svo langt að boða þekkingarfræðilega afstæðishyggju, þar sem sannleikurinn sjálfur er bara spurning um viðhorf og stöðu. Í reynd er boðskapur hans merkilegt sýnidæmi um ríkjandi en undirliggjandi hugmyndafræði Íslands á árum áður, sem á yfirborðinu birtist sem frjálshyggja en undir niðri er tær lagahyggja sem afneitar hlutverki siðferðisins í samfélaginu.
1. „Við erum öll blaðamenn“
Í heimsmyndinni sem Brynjar dró upp eru blaðamenn og útgerðarfélagið Samherji í „leðjuslag“. Í forsendum hans eru báðir aðilar jafngildir: „Mér sýnist Samherji vera sinn eigin fjölmiðill núna, leitar upplýsinga, ég sé ekki mikinn mun á þessu. Við erum öll blaðamenn í dag. Hver hefur bara sinn háttinn á því,“ sagði hann.
Fyrst þarf að takast á við þá forsendu. Fjölmiðlar eru almennt taldir til grunnstoða lýðræðisríkja. Hlutverk þeirra er að veita almenningi hlutlausar upplýsingar um það sem gerist í samfélaginu og ekki síst veita ríkjandi aðilum aðhald. Þeir sem helst telja fjölmiðla skipta litlu eða engu máli eru þeir sem kallaðir eru lýðskrumarar eða einvaldssinnar. Í þekktri skilgreiningu á því hvernig lýðræði eru afnumin er eitt fyrsta skrefið að ráðast gegn sjálfstæði fjölmiðla og innlima þá í valdakerfið. Að útgerðarfyrirtæki sé jafngilt fjölmiðlum gengur því gegn hefðbundnum skilningi á virkni lýðræðisríkja og fellur helst að hugmyndafræði þeirra sem veikja eða á endanum afnema lýðræði.
Í viðtalinu grautaði Brynjar markvisst saman hlutverkum í samfélaginu, og í reynd afneitaði þeim á altari hreinna hagsmuna. Allir eru blaðamenn og enginn er blaðamaður og er þar af leiðandi óljóst hvað starfandi blaðamönnum gengur til þegar þeir segja fréttir: „Þetta er upplifun Samherja. Að hér sé bara einhver herferð. Sem snýst um pólitík. Þetta snýst um pólitík gegn fiskveiðistjórnunarkerfinu. Þannig horfa þeir á þetta. Og líta á að það sé aðförin að þeim.“
Líkindin með blaðamönnum og málaliðum útgerðarfélags ná ekki mjög langt. Augljóst er að útgerðarfélagið Samherji hefur mun meiri fjárhagslega burði en fjölmiðlafyrirtæki eins og Stundin eða Kjarninn, sem fjalla um málin. Hagnaður Samherja einn og sér var 37,4 milljarðar króna á þremur árum, sem var 84 sinnum meira en ársvelta Útgáfufélagsins Stundarinnar. Það sem Samherji borgaði rannsóknarlögreglumanni á sínum snærum frá 2014, meðal annars til að rannsaka opinbera starfsmenn og fjölmiðlamenn, er svipað og öll veltan í starfsemi Stundarinnar árið 2016.
Svo er það hinn veruleikinn, sem Brynjar styðst við. Útgerðarfélög, og þar á meðal á tímabili Samherji, hafa dælt milljörðum í útgáfufélag Morgunblaðsins. Auðmenn hafa leikið sér að því að kaupa og fjármagna heilu fjölmiðlafyrirtækin. Þannig hefur auðmaðurinn Róbert Wessmann sett tvo milljarða króna í fjölmiðla í einhverjum slag við Björgólf Thor Björgólfsson, auðugasta Íslendinginn, sem setti hátt í milljarð króna í DV með leynilegum niðurgreiðslum. Veikir, stórir íslenskir fjölmiðlar hafa þannig verið gerðir að leiksoppum auðmanna og hagsmunaaðila. Þetta á hins vegar ekki við um Ríkisútvarpið, þótt stjórnmálamenn hafi vald yfir því og sæki stundum í að nýta sér það.
2. Frelsið til að beita valdi sínu
Þessi uppkaup og notkun á fjölmiðlum eru Brynjari eðlileg. Þannig eru fjölmiðlar bara hluti af hagsmunabaráttu í samfélaginu og hver og einn má nota þá til að sannfæra almenning um sína hagsmuni eins og fjárhagslegur styrkur er til.
Sjónarmiðið er ekki fjarri flokkslínu og hugmyndafræði Sjálfstæðisflokksins til lengri tíma. Því deilir Brynjar að miklu leyti með Bjarna Benediktssyni, formanni Sjálfstæðisflokksins, sem sagði þó um viðbrögð Samherja að gengið væri „mjög langt“ og að hann væri „ekkert sérstaklega ánægður með að stórir öflugir aðilar í fyrirtækjarekstri beiti sér af fullum krafti í fjölmiðlaumfjöllun sem þeir eru ósáttir við“ en að hann væri í „prinsippinu þeirrar skoðunar að það [sé] skoðanafrelsi á Íslandi“: „Fólki er frjálst að beita sér,“ sagði hann meðal annars áður en hann ýjaði að því að Ríkisútvarpið væri „ekki að rísa undir því sem að honum ber að gera að lögum og er réttlætingin fyrir því að við öll tökum sameiginlega þátt í því að halda honum á floti“.
Mörk frelsis fyrirtækja og sjálfbærni liggja þarna, í því hvort stórfyrirtæki, sem hagnast á auðlindum landsins, megi nýta fjárhagslega yfirburðarstöðu sína til þess að hafa áhrif á lýðræði, stéttarfélög og reka skipulegan áróður og óhróður gegn þeim sem gagnrýna eða fjalla um þau. Spurningin er því hvort þarna sé verið að nýta vald en ekki bara frelsi til þess í raun að skerða frelsi annarra.
Önnur leið væri að segja að raunverulegt skoðana- og hugsanafrelsi byggist á því að fólk sé laust undan stöðugum áróðri hagsmunaaðila og hafi aðgengi að fjölmiðlum sem eru óháðir hagsmunablokkum og því sjálfstæðir veitendur aðhalds og dreifendur upplýsinga.
3. Lagahyggjan
„Það er ekki eins og það sé einhver uppljóstrun um lögbrot í þessum gögnum sem þeir eru að birta núna. Þetta á ekkert erindi til almennings,“ segir Brynjar. Þrátt fyrir trú á skoðanafrelsi er hann á þeirri skoðun að fólk eigi ekki að heyra af umdeildum aðferðum Samherja að tjaldabaki, sem snúast um að koma höggi á blaðamenn og gagnrýnendur útgerðarinnar, meðal annars með skuggaskrifum á samfélagsmiðlum og óhróðri um þá, meðal annars um annarlega hagsmuni og geðveiki.
Brynjar er lögfræðimenntaður hefur í áraraðir starfað sem lögmaður. Stór hluti þingmanna Sjálfstæðisflokksins eru og hafa verið lögmenn eða lögfræðingar. Það gildir um Brynjar eins og Bjarna Benediktsson, Sigríði Á. Andersen, Áslaugu Örnu Sigurbjörnsdóttur, Þórdísi Kolbrúnu Reykfjörð Gylfadóttur, Birgi Ármannsson, Vilhjálm Árnason, Davíð Oddsson og óteljandi fleiri. Sögulega séð hafa Sjálfstæðismenn lengst til hægri lengi haldið á lofti hugmyndafræði lagahyggjunnar, þar sem þeir afneita í orði og á borði siðferði á þeim forsendum að öllu máli skipti hvort lög hafi verið brotin. Um leið hafa þeir sjálfir samið lögin.
Um leið fylgir hugmyndafræði og gildismati lagahyggjunnar að samfélagsumræðan snýst meira um kappræður í þágu tiltekins málstaðar heldur en að komast að sameiginlegri niðurstöðu.
Lögmaður þarf nefnilega ekki að vera sammála umbjóðanda sínum. Hann er í því hlutverki að færa lagarök fyrir máli sínu, hvort sem hann er að verja morðingja eða annað. En við erum auðvitað ekki öll lögmenn og það sama gildir ekki um blaðamann og lögmann. Lögmaðurinn á að starfa í þágu málsaðila, á meðan blaðamaður á að vera hlutlaus og rækja skyldur sínar við almenning frekar en málsaðila. Þetta er grundvallaratriði blaðamennsku.
„Menn nota fjölmiðilinn sem vettvanginn í sinni pólitísku baráttu. Það er ekkert að því. Menn mega það bara.“
En þegar lagahyggjan er færð yfir fjölmiðla fáum við þá niðurstöðu að fjölmiðill sé hluti af hagsmunabaráttu, eins og Brynjar lýsir: „Menn nota fjölmiðilinn sem vettvanginn í sinni pólitísku baráttu. Það er ekkert að því. Menn mega það bara. Þannig gerður þeir það mjög lengi. Þannig að þetta er ekki þannig að þetta sé einhver hlutlaus blaðamaður alltaf.“
Vandinn við forsendur Brynjars er tvíþættur: Þetta á alls ekki að vera þannig en er því miður þannig að hluta á Íslandi í dag. Ástæðan er að útgerðarfélög hafa haldið úti fyrrverandi formanni Sjálfstæðisflokksins til fjórtán ára í starfi ritstjóra Morgunblaðsins vegna þess að það þjónar hagsmunum þeirra.
4. Tómhyggjan
Þegar siðferðisleg afstæðishyggja nær sem lengst tekur við siðferðisleg tómhyggja, það sem kallað er níhilismi. Í níhilismanum skiptir ekkert máli á endanum. Auðvitað skipta ákveðnir hlutir Brynjar máli. Erfitt var að ráða af viðtalinu hvert persónulegt siðferði Brynjars Níelssonar leiðir hann, en það skiptir ekki máli. Það er, samkvæmt hugmyndafræði hans afstætt. Sem lögmaður er hann vanur að vera málsvari. Málflutningur Brynjars virkaði í reynd sem framlenging af málsvörn Samherja, með því að endurtaka og varpa órökstuddum grunsemdum á blaðamenn um að þeir séu að vinna eftir annarlegum hagsmunum frekar en að sinna blaðamennsku. En kannski var það gert af heilindum manns sem trúir því að þannig eigi samfélagið að virka, að það eigi að ata aur og sá sem eigi mestan aur standi upp úr.
Brynjar er málsvari málfrelsis, en virðist telja það mikilvægara þegar um er að ræða stórfyrirtæki í rannsókn yfirvalda heldur en blaðamennirnir sem hann ýjar að að séu ekki hlutlausir, þegar það blasir við að æpandi skortur á hlutleysi í fjölmiðlum tengist hans eigin flokki og útgerðinni.
„Samherjamenn bara líta svo á að þarna sé einhver óheiðarleg umfjöllun, farið með rangt mál, vísvitandi að þeirra mati,“ sagði Brynjar og bætti við: „Og þeir bara bregðast við með ákveðnum hætti, svo getum við haft einhverja skoðun á því hvort það sé til fyrirmyndar eða ekki.“
„Þeir bara bregðast við með ákveðnum hætti, svo getum við haft einhverja skoðun á því hvort það sé til fyrirmyndar eða ekki“
Það er því algerlega afstætt í málflutningi Brynjars hvort umfjöllunin sé í reynd „óheiðarleg“ eða röng. Það er bara persónubundið matsatriði sem má alveg kasta fram. Bara enn einn málstaðurinn til að verja eða sækja á. Og viðbrögð Samherja eru bara „með ákveðnum hætti“, sem við reyndar gætum ekki haft upplýsta skoðun á nema vegna þess að almenningi var sagt frá þeim.
Engin hagsmunatengsl eru hjá Stundinni, Kjarnanum eða Ríkisútvarpinu sem tengjast því að koma einhverju höggi á Samherja. Engin fyrrverandi flokksformaður er við stjórnvölinn, ritstjórar Stundarinnar hafa engan flokkspólitískan bakgrunn og engar flokkspólitískar tengingar og engar niðurgreiðslur hagsmunaaðila í málinu til fjölmiðla eiga sér stað. Stundin er í dreifðu eignarhaldi, að meirihluta í eigu stofnenda og starfsfólks, og fær nánast allt sitt rekstrarfé frá almenningi með áskriftum. Blaðamenn sem hafa fjallað um Samherjamálið eru, ólíkt Samherjamönnum, ekki grunaðir um stórfelld afbrot sem grafa undan lýðræði. Þeir eru ekki vanhæfir, eins og Samherji er, ekki eðlisólíkt því að Davíð Oddsson hefur verið vanhæfur til þess að stýra umfjöllun um eigin mál og efnahagshrunið, þótt hann geri það í krafti hugmyndafræði sem kveður á um að peningar ráði för og allt megi sem ekki er lögbrot.
5. Kenningin um „ógeðslega samfélagið“
Þegar siðferðislega afstæðishyggjan nær svona langt tekur við það sem Styrmir Gunnarsson, fyrrverandi ritstjóri Morgunblaðsins, lýsti í viðtali vegna skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis: „Ég er búinn að fylgjast með þessu þjóðfélagi í 50 ár. Þetta er ógeðslegt þjóðfélag, þetta er allt ógeðslegt. Það eru engin prinsipp, það eru engar hugsjónir, það er ekki neitt. Það er bara tækifærismennska, valdabarátta.“
Þetta er samfélagið sem Brynjar Níelsson er meðvitað eða ómeðvitað að halda lífinu í þegar flest annað fólk sér að það er í einskis þágu nema þeirra sem hafa mesta peninga eða mest völd.
Hann dregur okkur öll inn í „drulluslag“ hins ógeðslega samfélags sem leiðir af hugmyndafræði siðferðislegrar afstæðis- eða tómhyggju og svo hreinnar lagahyggju. En við þurfum ekki að taka þátt í því. Við mótum öll sameiginlega samfélagið okkar, en til þess verðum við að mega vita hvað á sér stað, án þess að upplýsingagjöf sé menguð af hagsmunum þeirra fjársterkustu í þeirra þágu.
Heimsmynd Brynjars mun ekki aftur verða ofan á, því samfélagsmyndin sem hann dregur upp er ekki sjálfbær. Meira að segja meðlimir í hans eigin flokki hafa lýst því hvers vegna, eins og Bryndís Haraldsdóttir, þingmaður flokksins án lögfræðiprófs, sagði á Alþingi í gær:
„Öll fyrirtæki sem ætla að eiga sér framtíð þurfa að huga að samfélagslegri ábyrgð sinni. Þau þurfa að axla ábyrgð og hafa uppbyggileg áhrif á umhverfi sitt. Stuðningur við íþróttafélög og menningu er góður og mikilvægur, en það er ekki nóg. Fyrirtæki sem taka samfélagslega ábyrgð alvarlega virða lýðræðið og beita sér ekki gegn því. Fyrirtæki sem ekki huga að samfélagslegri ábyrgð eiga sér ekki framtíð.“
Samherji mun hins vegar sigla áfram á fullu afli, vitandi að eigendurnir þurfa ekki á Íslendingum að halda. Engir viðskiptavinir eru til staðar sem gætu knúið á um breytingar. Eigendurnir hafa eiginlegt eignarhald á aðgengi að auðlindinni til lengri tíma. Og ekki skemmir fyrir þegar gefur á bátinn, á veiðum eftir óhróðri eða aðkeyptum stjórnmálamönnum víða um heim, að vita að sjávarútvegsráðherrann hringir í forstjórann til að athuga „hvernig honum líði“ og þingmaður eins og Brynjar kemur fram í viðtali til að votta að það sé í fínu lagi að beita „öllum ráðum“ gegn blaðamönnum, sem séu jú kannski bara óheiðarlegir og segi kannski bara ósatt, allt eftir hvaða skoðun eða upplifun maður hefur hverju sinni.
Fyrirvari um hagsmuni: Höfundur er eigandi 12% hluta í Útgáfufélaginu Stundinni og ritstjóri fjölmiðilsins Stundarinnar sem fjallaði upphaflega um Samherjaskjölin í samstarfi við Kveik á RÚV og sagði í síðasta tölublaði frá „skæruliðadeild“ Samherja og aðferðum hennar.
Athugasemdir