Eitt stærsta fyrirtæki landsins hefur undanfarin misseri beint spjótum sínum að tilteknu fréttafólki samhliða umfjöllun um og rannsóknum á mútugreiðslum fyrirtækisins. Mest hefur herferðin beinst að Helga Seljan, sem ásamt Aðalsteini Kjartanssyni fjallaði um leynilegar greiðslur fyrirtækisins til embættis- og stjórnmálamanna í Namibíu í umfjöllun Kveiks á RÚV í samstarfi við Wikileaks, Al Jazeera og Stundina.
Auðlindafullnýting
Þetta er ekki hvert annað fyrirtæki, heldur stærsti einstaki handhafi stærstu sameiginlegu auðlindar Íslendinga. Meðal þess sem fyrirtækið hefur gert með arðinn af auðlindinni er að framleiða sjónvarpsefni um Helga Seljan og fleiri, þar sem til dæmis var spiluð leyniupptaka útsendara fyrirtækisins af samtali hans við Helga, og kaupa flutning á þessu efninu á samfélagsmiðlum.
Það skal tekið fram að ég á hagsmuna að gæta: Ég er eitt af þeim foreldrum sem hefur fylgst með 8 ára barninu sínu horfa á sjálfspilandi auglýsingu á Youtube með myndbandi af forstjóra fyrirtækisins reyna að sannfæra áhorfandann um að fjölmiðlafólkið sé vandamálið í aðstæðum hans. Fyrirtækið hefur meira að segja hrósað sér af því að breyta miðlun upplýsinga á Íslandi, með því að framleiða sína eigin þætti og sjónvarpsefni.
„Mikið áhorf á þennan þriðja þátt sýnir, svo ekki verður um villst, að sjónvarpsþáttagerð er afar hentug og árangursrík leið fyrir fyrirtæki að miðla upplýsingum til almennings,“ sagði á fréttasíðu fyrirtækisins í ágúst í fyrra með frétt um að 85 þúsund hefðu horft á þátt þess. „Með breytingum sem hafa orðið á fréttaneyslu, ekki síst með tilkomu samfélagsmiðla og miðla eins og YouTube, hafa fyrirtæki og stofnanir í auknum mæli horft til þáttagerðar í því skyni að koma upplýsingum á framfæri, í stað þess að reiða sig eingöngu á ritaðar fréttatilkynningar. Er sú þróun komin talsvert lengra erlendis en aðferðin virðist vera að festa rætur hér á landi.“
„Eins og tíðkast í undirheimum“
Fyrr á árinu fóru blaðamaður og ljósmyndari Stundarinnar í heimabæ fyrirtækisins til að fjalla um áhrif svo stórs fyrirtækis á nærsamfélag. Rætt var við félagsfræðinga og íbúa, gerð skoðanakönnun og talað við fjölmiðla á staðnum, til þess að varpa ljósi á þetta áhugaverða atriði sem margir þekkja frá Íslandssögunni, ekkert síst í sjávarbyggðum landsins. Fyrirtækið hefur meðal annars gefið hátt í 700 milljónir króna í styrki í bænum, keypt ritstjórnarefni af sjónvarpsstöðinni í bænum og samfélagið á mikið undir starfsemi þess. Áður en umfjöllunin var birt lét fyrirtækið vinna grein um Stundina þar sem gagnrýnt er að fjölmiðlafólk hafi komið í heimabæinn að vinna efni. Í frétt fyrirtækisins er fólkið frá Stundinni tengt við vinnubrögð undirheimafólks.
„Þannig hafa þeir sótt á bæjarstjóra og bæjarfulltrúa með hringingum úr óskráðum símanúmerum eins og tíðkast í undirheimum“
„Að undanförnu hafa blaðamenn Stundarinnar verið á ferðinni á Akureyri í því skyni að finna neikvæðar fréttir um [fyrirtækið]. Þannig hafa þeir sótt á bæjarstjóra og bæjarfulltrúa með hringingum úr óskráðum símanúmerum eins og tíðkast í undirheimum, mætt óboðnir á starfsstöðvar fjölmiðla með fyrirspurnir um rekstur þeirra og sótt á fólk á förnum vegi við dagleg störf. Virðist sú yfirgengilega umfjöllun Stundarinnar, sem verið hefur í blaði og vefmiðli og áður var rakin, vera komin á nýtt stig eineltis og ofstækis.“
Auðvitað myndi enginn fjölmiðill fjalla svona um neinn, eins og fyrirtækið gerir, og hvað þá með slíkri heimildarvinnu en tilgangurinn virðist vera að útmála fólk sem vinnur hjá Stundinni sem einhvers konar óheiðarlegt undirheimafólk og fá þannig stuðning í heimabyggð með fyrirtækinu og gegn fjölmiðlum.
Beiðni um leiðréttingu
Fréttin var birt 27. janúar. Sama dag sendi ég tölvupóst á fyrirtækið með þeim orðum að það „birtir í dag á vefsíðu sinni ásakanir á hendur starfsfólki Stundarinnar um vinnubrögð sem útgerðarfélagið segir „eins og tíðkast í undirheimum“. Að auki segir félagið að starfsmenn Stundarinnar hafi „mætt óboðnir á starfsstöðvar fjölmiðla með fyrirspurnir um rekstur þeirra“.
Hvorki er rétt að ritstjórnarmeðlimir Stundarinnar hafi „mætt óboðnir á starfsstöðvar fjölmiðla“ né að samskipti þeirra eigi nokkuð skylt við það sem „tíðkast í undirheimum“.
Fyrirtækið er vinsamlegast beðið um að leiðrétta villandi og meiðandi ásakanir, þar sem fjölmiðlafólk sem hefur ekkert til sakar unnið er tengt við undirheimastarfsemi og aðra óeðlilega háttsemi án þess að nokkur rök séu að baki.
Að auki er fyrirtækið beðið að birta andsvar Stundarinnar í frétt sína, sbr. 36. gr. laga um fjölmiðla 38/2011.“*
* Nafni félagsins hér breytt í „fyrirtækið“
Ekkert svar barst frá fyrirtækinu eða stjórnendum þess. Fyrirtækið er auðvitað ekki fjölmiðill, þótt það staðfesti að það hafi tekið að sér hlutverk fjölmiðla, og þarf því ekki að birta andsvar þeirra sem það ásakar.
Ég sendi annan tölvupóst þremur vikum síðar. En ekkert svar barst og fréttin stóð eins.
Það þýðir auðvitað lítið að segja að fólkið sem fór fyrir hönd Stundarinnar í heimabyggð fyrirtækisins eru einhverjir mestu ljúflingar sem hægt er að hugsa sér. Eða að bókaður var fundur með fjölmiðalfólki á staðnum fyrir komuna og að ekki voru notuð leyninúmer til að hringja í bæjarfulltrúa og bæjarstjóra, enda fullkomlega eðlilegt að þeir svari spurningum fjölmiðla. Fyrirtækið hefur nú fengið rétt tæplega 1.000 manns til þess að læka fréttina sína með einhliða, skaðlegri og óréttmætri útmálun á fjölmiðlafólki.
Fyrirtækið hefur nú birt 83 fréttir á vefsíðu sinni á einu ári, sem gjarnan eru kostaðar til birtinga í fréttastreymi Íslendinga á Facebook. Stór hluti þeirra fjallar um að fjölmiðlafólkið ástundi óheiðarleg vinnubrögð, sérstaklega starfsmenn Ríkisútvarpsins. Áður hefur fyrirtækið tekið þátt í brotum gegn fjömiðlalögum með því að kaupa efni og birta sem óháðar fréttir í öðrum miðlum. En það er jú leiðandi í að breyta miðlun upplýsinga á Íslandi.
Tjáningarhelsið
Nú hefur Helgi Seljan verið úrskurðaður „alvarlega“ brotlegur við siðareglur starfsmanna Ríkisútvarpsins fyrir að gefa upp afstöðu sína til tiltekinna stjórnvaldsákvarðana varðandi félagið og einnig fyrir að ávarpa forstjóra stórfyrirtækisins „gæskur“ í svörum við yfirlýsingum þess og segja hann „ballanseraðan“, af því að þannig hafi hann hafi með ummælum verið að „tala beint, og stundum niður til forsvarsmanna kæranda eða eru sett fram í augljósri hæðni“.
Siðareglur eru almennt settar til að forðast hagsmunaárekstur starfsfólks, áreitni og forða fyrirtækjum frá ýmissi refsiábyrgð. Siðanefnd RÚV hins vegar kippir fótunum undan tjáningarfrelsi starfsfólks. Rótin liggur í því að starfsfólki Ríkisútvarpsins hefur verið bannað að tjá sig um þjóðfélagsmál í greininni sem Helgi er sagður hafa brotið gegn: „Starfsfólk, sem sinnir umfjöllun um fréttir, fréttatengt efni og dagskrárgerð tekur ekki opinberlega afstöðu í umræðu um pólítísk málefni eða umdeild mál í þjóðfélagsumræðunni, þ.á.m. á samfélagsmiðlum.“
Siðanefndadómurinn og reglurnar hafa síðan augljós kælingaráhrif, þar sem ólíklegra verður að starfsfólk Ríkisútvarpsins, sem hefur margt fram að færa sem óháðir aðilar í opinberri umræðu standandi utan hagsmuna- og valdablokka samfélagsins, verður ólíklegra til að tjá sig af ótta við að eigin vinnustaður muni veita andstæðingum sérstakan og sértækan vettvang til að hegna þeim fyrir einstaka læk og orð.
Aðlagast fyrirtækinu
Við getum ímyndað okkur að fyrir 30 árum hefði stórfyrirtæki keypt upp auglýsingatíma í sjónvarpi og útvarpi til að segja sínar eigin fréttir um fréttafólk sem fjallar um brot þess sem eru til rannsóknar. Eða að regluverðir hefðu elt starsfólk fjölmiðils til að sussa á það ef það skyldi í heyranda hljóði taka afstöðu í „umdeildum málum í þjóðfélagsumræðunni“.
Ein hliðin á þessu er að vellauðugir og valdamiklir aðilar hafa getu til og hag af því að breyta samfélaginu okkar svo það rúmi gjörðir þeirra.
Önnur er að það ætti almennt ekki að banna fólki að taka afstöðu, þótt það sé hægt að ætlast til þess af fólki að það vandi tjáningu sína og sýni sanngirni.
Þriðja er að Ríkisútvarpið er allra landsmanna og það kemur þeim við ef starfsfólk er að forminu til svipt grundvallarmannréttindum eins og tjáningarfrelsi.
Sú fjórða er að fyrirtæki og stofnanir hafa tekið yfir miðlun upplýsinga og gera það út frá eigin hagsmunum, en ekki sem formlega hlutlausir fjölmiðlar. Það býður heim falsfréttahættu. Fréttaflutningur er þannig í krafti hagsmuna og fjármagns.
Fimmta hliðin er að það er elsta trixið í bókinni hjá þeim valdamestu á Íslandi sem eru staðnir að einhverju vafasömu, að reyna að útmála sendiboðann. Fjölmiðlafólk sem segir mikilvægar og óþægilegar fréttir er óumflýjanlega dregið inn í þjóðfélagsumræðuna. Augljóslega mun fyrirtækið síðan nýta þetta til áframhaldandi umfjöllunar sinnar um RÚV og viðkomandi starfsmann, vitandi að það lútir ekki fjölmiðlalögum eða siðareglum um eigin tilraunir til að breyta viðhorfum og skilningi Íslendinga, og er með fullar kistur fjár til að kæra fólk, vinna umfjallanir og kosta dreifingu þeirra í gegnum samfélagsmiðla, ekki til að segja hlutlausar fréttir, heldur til að vinna að framgangi einkahagsmuna sinna sem handhafi auðlinda almennings.
---
Aðvörun: Framangreind grein lýsir persónulegri afstöðu um þróun lýðræðislegrar umræðu og samfélagsgerðar Íslands.
Árétting: Engin staðhæfing í greininni er háð.
Leiðrétting: 103 þúsund spilanir hafa nú átt sér stað á myndbandinu „Óheiðarleg vinnubrögð Ríkisútvarpsins“, en ekki 85.000. Ekki er vitað hversu margar spilanir eru á hvert mannsbarn.
Uppfært: Fyrirtækið hefur nú tilkynnt að það muni formlega fara fram á að Helga verði meinað að fjalla um fyrirtækið, einn eða í samstarfi með öðrum, og áminntur fyrir það „alvarlega brot“ að tjá „skýra og persónulega afstöðu“ um málefni fyrirtækisins.
Athugasemdir