Í janúar 1994 boðaði Sjálfstæðisflokkurinn til prófkjörs fyrir borgarstjórnarkosningar í sumarbyrjun. Frambjóðendur voru flestir gamalkunnir úr flokksstarfinu en einn var þó af allt öðru sauðahúsi. Það var ung kona, fædd í Sómalíu en hafði verið búsett á Íslandi í sex ár og var nýorðin íslenskur ríkisborgari.
Amal Rún Qase.
Hún var einstæð móðir, nemi í stjórnmálafræði, bar sig sérstaklega vel, státin og örugg í fasi. Þó var ljóst að hún átti við ramman reip að draga í prófkjörinu. Í þjóðarsálum og bylgjum útvarpsstöðvanna hringdi inn áhyggjufullt fólk og vildi að henni yrði bannað að bjóða sig fram. Flestir reyndu að klæða rasisma sinn í áhyggjur af því að Amal Rún hefði ekki búið nógu lengi á Íslandi til að hún gæti haft nokkuð að segja í pólitík, en aðrir voru lítt að fela skoðun sína – svartur Afríkumaður ætti hingað ekkert erindi.
Sökuð um vændi!
Og í viðtali við blaðið Eintak kom fram að Amal Rún ætti fullt í fangi með að berja niður kjaftasögur um að hún hefði í sig og á með vændi.
Í viðtölum og blaðagreinum vegna framboðs síns var Amal reyndar alltaf málefnaleg, kveinkaði sér aldrei og reyndi eftir megni að halda áherslu á stefnumál sín og hugsjónir.
En henni gekk illa að halda fólki við efnið. Þann 15. janúar birti Sigmund, skopmyndateiknari Morgunblaðsins, til dæmis sína daglegu skemmtimynd og að þessu lagði hann út af blaðafyrirsögninni „Blökkumaður í kjöri“.
Og Amal Rún var teiknuð sem nánast allsber afrískur frumbyggi með flennistór eggjandi brjóst að hræra í risastórum potti – sem sé kynósa mannæta.
Alveg í samræmi við hinar ömurlegustu karlrembu-rasistaklisjur.
Skopmyndir af gyðingum
Þetta var ekki síðasta mynd Sigmunds af þessu tagi af Amal Rún, þótt engin væri jafn gróf og þessi, og það verður að segja landsmönnum til hróss að nokkrir mótmæltu þeim andstyggilegu móttökum sem háskólaneminn hugprúði fékk í Morgunblaðinu. Í Eintaki skrifaði Hallgrímur Helgason um mynd Sigmunds:
„Hér er bæði á ferðinni rasismi og rassismi. Hundrað ára maðksmoginn fordómahúmor.“
Og í Morgunblaðið sjálft skrifaði Georg J. Grosman:
„Ég myndi sannarlega ekki kæra mig um að opna Morgunblaðið og sjá skopmynd af gyðingum með risastórt og bogið nef, Austurlandabúa með rifu fyrir augu og illgirnislegt glott á vörum, eða indíána með móhíkanahárgreiðslu að flá höfuðleðrið af hvítum manni. Mig langar ekki að sjá svarta manneskju sýnda nakta og glottandi í tilhlökkun yfir mannætumáltíð.“
„Ekkert vandamál fyrir mig“
Amal Rún sjálf bar sig vel í viðtali við Pressuna: „Þetta var ekkert vandamál fyrir mig. Hann hefur farið miklu verr með fólk en mig án þess að nokkur kvartaði yfir því. Þetta eru bara skopmyndir, sem eru í eðli sínu miskunnarlausar [...] Ef honum finnst ég eiga að teiknast svona þá verður bara að hafa það.“
En er það svo? Mjög svipað mál er komið nú, rúmum aldarfjórðungi síðar, af því dánarbú bandaríska rithöfundarins og teiknarans Dr. Seuss ætlar að taka úr umferð nokkrar bóka hans af því búinu sjálfu þykja myndir hans bæði rasískar og fordómafullar, svona eftir á hyggja. Ein þeirra er til dæmis tekin úr umferð vegna þess að þar er að finna „Austurlandabúa með rifu fyrir augu og illgirnislegt glott á vörum“.
Frank og Jói ritskoðaðir
Og miklar umræður hafa spunnist um hvort „cancel culture“ nútímans stefni í óefni. Þá má nú í fyrsta lagi benda á að það sem dánarbú Dr. Seuss er að gera nú er ekkert nýtt. Frank & Jóa og Nancy-bækurnar sem mín kynslóð las 1960-1970, þær höfðu til dæmis mjög margar verið ritskoðaðar af höfundum og/eða útgáfufyrirtækjum af því frumútgáfur þeirra voru svo vaðandi í rasisma að það þótti óhæfa jafnvel árið 1960.
Og það er margoft búið að ritskoða Grimmsævintýri og fleiri barnasögur af því upphaflegar útgáfur þeirra voru fullar af hrottalegu ofbeldi, klámi, fordómum og rasisma.
En athugið að gömlu blóði drifnu sögurnar eru enn til þótt þær séu ekki lesnar í skólum eða þegar börnin fara að sofa. Það hefur ekkert verið BANNAÐ þótt sögurnar séu lagaðar að nútíma smekk. Og sögur Dr. Seuss af glottandi Austurlandabúunum verða áfram til þótt þær liggi kannski ekki alls staðar frammi.
Hálfberar mannætur
Ég er alltaf í vandræðum með umræður af þessu tagi. Það á í rauninni aldrei að banna neitt. Auðvitað styð ég bæði Charlie Hebdo og Jyllandsposten. En finnst þeim sem hneykslast á ákvörðunum dánarbús Dr. Seuss að nú ætti að hleypa alveg athugasemdalaust upp á dekk í nafni tjáningarfrelsis teiknurum sem geta ekki staðist þá freistingu að teikna svart fólk sem hálfberar mannætur?
Amal Rún Qase fékk ekki brautargengi í prófkjöri Sjálfstæðisflokksins. Hún hvarf af sjónarsviðinu, sem var miður því hún virtist ótvírætt hafa margt fram að færa. Fyrir örfáum vikum lést hún fyrir aldur fram og samkvæmt frásögn sonar hennar hafði líf hennar ekki verið auðvelt eftir að hún skaust svo eftirminnilega fram á sjónarsviðið þessar vikur að vetri 1994.
Athugasemdir