Þeir Einar Már Jónsson og Stefán Snævarr hafa helgað mér og kapítalismanum nokkrar greinar hér á Stundinni, og er þó Stefán sýnu hófsamari. Báðir eru þeir andvígir kapítalisma, en ég leyfði mér að benda hér á, að samkvæmt mælingu á atvinnufrelsi, Index of Economic Freedom, sem Fraser-stofnunin í Kanada gerir árlega, er afar sterk fylgni milli atvinnufrelsis og góðra lífskjara. Nýjasta mælingin tekur til ársins 2018. Sé þeim 162 löndum eða svæðum, sem mælingin nær til, skipt í fjóra hluta eftir því, hversu víðtækt atvinnufrelsi er, þá er landsframleiðsla á mann árið 2018 í frjálsasta fjórðungnum að meðaltali $44.198 (kaupmáttarleiðréttir dalir frá 2017), en í ófrjálsasta fjórðungnum að meðaltali $5.754. En vissulega er sú spurning fróðleg, hvað verður um hina fátækustu. Í frjálsasta fjórðungnum voru meðaltekjur fátækasta tíunda hlutans $12.293, en í ófrjálsasta fjórðungnum voru þær $1.558. Ég vek sérstaklega athygli á því, að meðaltekjur fátækasta tíunda hlutans í frjálsasta fjórðungnum voru tvöfalt hærri en allar meðaltekjur í ófrjálsasta fjórðungnum.
Próf á hverjum degi
Í þessu ljósi er sú fullyrðing Stefáns Snævarrs einkennileg, að „frjálshyggjuhagfræðin“ sé óprófanleg. Hún gengst undir próf á hverjum degi og stenst það. Þetta sýnir einmitt vísitala atvinnufrelsis. Kapítalisminn, en með því á ég í stórum dráttum við einkaeignarrétt á framleiðslutækjum, frjálsa samkeppni og takmarkað ríkisvald, skilar miklu betri árangri en sósíalismi. Raunar skilaði sósíalisminn svo lökum árangri í Austur-Evrópu, að sósíalistar urðu að hlaða múr um þvera Berlínarborg til að koma í veg fyrir, að þegnarnir flýðu vestur á bóginn, í land kapítalismans. Stefán átelur mig líka fyrir að nota þröngt frelsishugtak. En mæling Fraser-stofnunarinnar var aðeins á atvinnufrelsi, ekki á frelsi almennt, og átti aldrei að vera mæling á neinu öðru en atvinnufrelsi. Þó held ég, að fyrir langflest fólk skipti frelsið til að afla fjár og ráðstafa slíku sjálfsaflafé mestu máli, þótt ég vilji alls ekki gera lítið úr mál- og hugsunarfrelsi.
Stefán rifjar upp deilur meðal hagfræðinga á fjórða áratug síðustu aldar, eftir að þeir Ludwig von Mises og Friedrich von Hayek höfðu bent á, að sósíalisminn væri óframkvæmanlegur á þann veg, sem sósíalistar hugsuðu sér, því að ein miðstjórn gæti aldrei nýtt sér alla þá þekkingu, sem dreifðist á einstaklinga úti í atvinnulífinu. Oskar nokkur Lange smíðaði líkan af hagkerfi, svokölluðum markaðs-sósíalisma, þar sem stjórnendur fyrirtækja hefðu verulegt svigrúm til að versla sín í milli. Með slíkri dreifstýringu gætu þeir nýtt hina dreifðu þekkingu og stillt saman framboð og eftirspurn. En það er engin tilviljun, að þessi smíðisgripur Langes hefur aldrei verið settur af stað. Lange horfði fram hjá hinu veigamikla hlutverki, sem viðskipti með fjármagn gegna til þess að komast að því, hver sé heppilegasta samsetning fjármagns (á að sameina fyrirtæki eða hluta þau í sundur?), og veita eigendum og stjórnendum aðhald (hvernig á að bregðast við sleifarlagi í rekstri?). Í frjálsu hagkerfi fara fyrirtæki, sem ekki geta fullnægt þörfum viðskiptavinanna eins vel og keppinautarnir, í þrot. Við ríkiseign gildir hins vegar sama lögmál og um kampavínið: ef fyrirtækið gengur vel, þá verðskuldar það meira; ef fyrirtækið gengur illa, þá þarf það meira. Niðurstaðan er alltaf að fleygja meira fé í ríkisfyrirtækin og drekka meira kampavín. Mistökin eru aldrei leiðrétt.
„Niðurstaðan er alltaf að fleygja meira fé í ríkisfyrirtækin og drekka meira kampavín. Mistökin eru aldrei leiðrétt.“
Kosningar: Uppboð á fyrirframstolnum fjármunum
Stefán nefnir skynsamlega ráðstöfun á olíugróða Norðmanna eins og hún sé röksemd gegn kapítalisma. En hún er undantekningin, sem sannar regluna. Og reglan er þessi: Því fleiri fjáröflunarleiðir sem stjórnmálamenn og skriffinnar lýðræðisríkjanna hafa, því meiri verður eyðsla þeirra jafnan, ekki síst í atkvæðakaup. Í venjulegu vestrænu lýðræðisríki á lýsing bandaríska blaðamannsins H. L. Menckens við, að kosningar verða að uppboði á fyrirframstolnum fjármunum. Raunar sýnir dæmi Noregs það, sem ég ræði sérstaklega um í væntanlegri bók minni um íhaldssama frjálshyggjuhugsuði. Frelsið þarf siðferðilegt aðhald; það verður að styðjast við borgaralegar dygðir eins og sparsemi og vinnusemi, sem einmitt einkenna norrænar þjóðir. Norðurlandabúum hefur vegnað vel þrátt fyrir jafnaðarstefnuna, ekki vegna hennar. Þótt skattar séu vissulega háir á Norðurlöndum, er hagkerfið í meginatriðum frjálst. Velsældin (sem er að vísu ekki eins mikil og í sumum ríkjum Bandaríkjanna og fylkjum Kanada, til dæmis Norður-Dakota og Alberta) skýrist aðallega af þremur þáttum: traustu réttarríki, frjálsum alþjóðaviðskiptum og sterku borgaralegu siðferði, þar á meðal og ekki síst samheldni og iðjusemi.
Fimm af hundraði vilja sósíalisma
Annars má spyrja andstæðinga frjálshyggjunnar einfaldrar spurningar: Af hverju eruð þið að þvarga þetta við okkur hin, sem viljum græða á daginn og grilla á kvöldin? Af hverju iðkið þið ekki sósíalisma fyrir ykkur sjálfa og látið aðra í friði? Þið getið stofnað og rekið ykkar framleiðslusamvinnufélög og samyrkjubú innan kapítalismans. Þar er ekkert, sem kemur í veg fyrir sósíalisma, ef hann er sjálfvalinn og ekki valdboðinn. Bandaríski heimspekingurinn Robert Nozick bendir einmitt á, að til er mæling á, hversu margir vilja í raun sósíalisma. Hún er framkvæmd í Ísrael, þar sem rekin eru samyrkjubú. Í ljós kemur, að um fimm af hundraði vilja frekar eiga allt saman en að hver eigi sitt. Fimm af hundraði.
Sósíalisminn þarf eins og kapítalisminn að gangast undir próf á hverjum degi, og þetta próf er, hvert fólk vill fara. Það vill nær undantekningarlaust fara til hinna frjálsu hagkerfa, til kapítalismans, enda eru miklu fleiri tækifæri þar til að bæta kjörin en við sósíalisma, þar sem menn verða að láta sér nægja deildan verð og skammtaðan hlut. Þessi hugsun á við í smáu ekki síður en stóru. Af hverju má verkafólk ekki velja um það, hvort það greiðir félagsgjöld til Sólveigar Önnu Jónsdóttur eða ráðstafar fé sínu á annan hátt? Af hverju mega hlustendur ekki velja um það, hvort þeir greiða áskrift að Ríkisútvarpinu eða ráðstafa fé sínu á annan hátt?
Athugasemdir