Síðastliðið haust kom út ein af mínum eftirlætisbarnabókum: Ræningjarnir þrír eftir franska séníið Tomi Ungerer. Reyndar þýddi ég hana sjálfur, og því þekki ég söguna mjög vel. Mér hefur verið boðskapur hennar hugleikinn hina síðustu daga, nú þegar smygla á varnarlausum börnum burt af landinu í leiguflugvél og senda þau til Grikklands.

Þessi fallega saga, Ræningjarnir þrír, sem hefur yfir sér yfirbragð goðsögu, svo tær og einföld sem hún er, fjallar um þrjá ræningja og ótrúlega auðsöfnun þeirra. Hún fjallar einnig valdið sem peningarnir færa okkur (og ofbeldið sem við beitum til að eignast auðinn). Loks fjallar hún um umkomulaus börn – og ekki síst hvernig börn geta, af sakleysislegri réttsýni sinni, opnað augu okkar hinna fyrir grimmd og óréttlæti.

Í mjög stuttu máli er sagan svona:

Ræningjarnir þrír fara um sveitir með lúðurbyssu, piparblásara og stóra, rauða öxi. Þeir ræna, rupla og flytja auðævi sín í afskekktan helli.

Dag einn verður á vegi þeirra munaðarlaus stúlka sem heitir Torfhildur. Hún gleðst yfir því að hitta ræningjana. (Hún var á leið heim til illa innrættrar frænku sinnar þar sem hún átti framvegis að búa og langar auðvitað ekkert þangað.)

Í vagninum var enginn fjársjóður annar en Torfhildur og því vöfðu ræningjarnir hana inn í hlýja skikkju og báru hana burt.

Torfhildur sefur vært í helli ræningjanna fram til morguns. Þegar hún vaknar sér hún hvarvetna blika á dýrpgripi í stórum kistum.

„Til hvers er allt þetta?“ spurði hún.

Ræningjarnir gripu andann á lofti. Þeim hafði aldrei dottið í hug að nota auðævi sín til eins eða neins.

Árum saman hafa ræningjarnir bara gert það sem ræningjar gera – rænt og ruplað. Öll auðævin liggja óhreyfð í hellinum. Ræningjarnir sjá að þetta gengur auðvitað ekki upp. Þeir halda af stað, smala saman öllum þeim týndu, óhamingjusömu og yfirgefnu börnum sem þeir finna og kaupa handa þeim fallegan kastala þar sem þau mega búa. Verður þar til heilt samfélag af fólki sem er ræningjunum þremur ævinlega þakklátt og heiðrar þá með því að reisa þrjá stóra turna í mynd þeirra, sem framvegis vaka yfir þorpinu.

Mér finnst þessi fallega saga eiga erindi til íslenskrar þjóðar í dag – þjóðar sem, frekar en að nýta auð sinn til að skjóta skjólshúsi yfir ósjálfráða börn, sem eiga allt sitt undir okkur fullorðna (ríka, valdamikla) fólkinu, sendir þau aftur á þau svæði jarðar sem eru, eins og sakir standa, einna ómannúðlegust í heimi.

Viðar Hreinsson, bókmenntafræðingur, skrifaði nýlega grein þar sem hann talaði um „lágkúru illskunnar“, hugtak Hönnuh Arendt (á ensku: the banality of evil). Viðar skrifar: „Varnarmúrar lagabókstafs og stjórnsýslu firra engan ábyrgð. Þeir eru birtingarmynd lágkúru illskunnar sem er ágæt þýðing á einu merkasta hugtaki stjórnmálaheimspeki 20. aldar, „banality of evil“ sem Hannah Arendt notaði um Adolf Eichmann, dyggan embættismann Hitlers sem vann að því að skipuleggja útrýmingarbúðir þriðja ríkisins.“ Viðar bendir á að Eichmann „hlýddi skipunum stjórnvalda og taldi sig því vera að gera rétt. Með því aftengdi hann eigin hugsun, skýldi sér á bak við vald­boð og hlýddi í blindni.“

Bók Tomi Ungerer fjallar einmitt um þessa sömu lágkúru illskunnar, en þar nálgast Ungerer málið af öðrum sjónarhóli. Ræningjarnir þrír eru ræningjar (augljóslega) – og því vondir menn á meðan þeir fara ránshendi um landið og sanka að sér auðævum af græðgi og eigingirni. En svo stígur lítil stúlka inn í líf þeirra, Torfhildur, og bendir þeim á villu síns vegar. Ræningjunum hafði kannski bara aldrei hugkvæmst að nýta auðævi sín í þágu gæsku og góðra verka. En nú bæta þeir ráð sitt. Við getum alltaf bætt ráð okkur, jafnvel þó við séum ræningjar – og jafnvel þó að við séum embættisfólk sem einungis framfylgir lögum og reglum (verkfæri valdsins). Lög og reglur eiga að endurspegla vilja og skoðanir almennings. Og almenningur hatar ekki börn.

Með svipuðum hætti og gerist í Ræningjunum þremur hafa erlend börn og fjölskyldur þeirra stigið inn í líf okkar Íslendinga á síðustu misserum og árum – og sannarlega orðið hluti af íslensku samfélagi – og það er löngu búið að opna augu okkar fyrir þeirri illsku sem við gerumst sek um, í skjóli ómannúðlegrar reglusetningar sem þarf að breyta, þegar við sendum þau burt. Við getum ekki skýlt okkur á bak við lágkúru illskunnar. Erum við nógu þroskuð og hjartahlý til að læra af reynslunni, eins og jafnvel ræningjarnir þrír gátu gert, eða höldum við áfram að hreiða um okkur í illskunni?

#

Höfundarréttur mynda:

Photo Musées de Strasbourg.
Tomi Ungerer, Ræningjarnir þrír (The Three Robbers), Copyright © 1963 by Diogenes Verlag AG, Zürich