Hugleiðingar um frjálshyggju og eignarrétt
Frjálshyggja er stjórnmálaheimspeki sem hefur haft mikil áhrif á Vesturlöndum undanfarna áratugi. Frjálshyggjumönnum, að minnsta kosti þeim sem ég kemst reglulega í tæri við, er tamt að segja að skattlagning ríkisins sé „skerðing á frelsi og sjálfsákvörðunarrétti fólks” og að hún sé, ef ekki beinlínis þjófnaður, þá ígildi hans. Þessar fullyrðingar eru oft í almennri umræðu settar fram án sérstaks rökstuðnings og virðast eiga að vera af sjálfu sér augljósar.
Hugsunin virðist þó vera eitthvað á þessa leið: Ef ég á eitthvað er það í krafti eignarréttar míns og það sem ég á má enginn taka af mér án þess að sá réttur sé brotinn. Það er frelsisskerðing af því að ríkið beitti mig valdi til að brjóta þennan rétt minn og það brýtur á sjálfsákvörðunarrétti mínum af því að ríkið eyðir mínum peningum í eitthvað sem ég valdi ekki sjálfur.
Samkvæmt þessu skiptir mestu máli þegar réttlæti einhverrar skiptingar á gæðum er metin hvernig hún varð til, en ekki hvernig hún sjálf er: Ef einhver aflar sér fjár á réttlátan hátt er það óréttlæti að taka það af honum, sama hversu göfug hugsjón stýrir verknaðinum—það væri brot á eignarréttinum og hann er réttur í strangri merkingu þess orðs.
Þetta getum við kallað „tilkallskenningu” um eignarrétt.
En þá vaknar sú spurning hvernig er hægt að eignast eitthvað til að byrja með? Það er auðvelt að skýra hvernig A getur framselt einhvern hlut til B á réttlátan hátt en einhvers staðar verðum við að byrja og A eignast hlut sem enginn átti áður—einhvern tíma voru jú allir hlutir þannig að enginn átti þá eða að þeir eru gerðir úr einhverju sem „sótt var úr skauti náttúrunnar” (en áður en samfélag manna varð til átti enginn náttúruauðlindir eða landareignir).
Við gætum tekið dæmi af húsi um hvernig slík keðja þarf að byrja einhvers staðar. Segjum að ég eigi hús sem ég keypti af A, A byggði húsið, húsið var byggt úr efnivið sem A keypti af B, B vann viðinn úr timbri sem hann keypti af C, C hjó tré á landareign sinni til að eignast timbrið, C fékk landið í arf frá D, og svona höldum við áfram þar til komið er að því að Z sló eign sinni á landið þegar enginn átti það. Hvernig gat það gerst á réttlátan hátt?
Auðvitað er hús byggt úr fleiri hlutum en viði og þessi keðja er nokkur einföldun en þessar vangaveltur ættu samt að varpa ljósi á það að það er alls ekki augljóst hvernig slíkur eignarréttur myndast samkvæmt tilkallskenningum. Flest mannréttindi snúast jú um persónu fólks en eignarréttur snýr að hlutum í heiminum.
Hér dugar ekki að segja að eignarrétturinn réttlætist af afleiðingum sínum, að það sé einungis gott að hafa slíkan rétt, því þá væri ekki um brot á réttindum að ræða, engin frelsisskerðing né skerðing á sjálfsákvörðunarrétti, bara útreikningur á slæmum og góðum afleiðingum—en við erum að reyna að sjá hvaðan frelsiskerðingin sjálf kemur. Það dugar heldur ekki að segja að til séu lög eða venja sem segir að eignarrétturinn sé algildur, því ef svo væri, þá væri jú líka hægt að setja lög um skattlagningu og það væri í lagi, en upphaflega fullyrðingin átti að sýna að það væri óréttmætt. Við höfum líka sterka venju um að skattlagning sé réttmæt.
Flestar kenningar reyna hér að segja einhverja sögu um það hvernig hægt er að fara frá ástandi þar sem enginn á neitt, yfir í réttlátt ástand þar sem einkaeign er við lýði. Ein slík saga, og líklega sú áhrifamesta, er kenning Lockes. Það er ekki ætlunin að fara yfir hana ítarlega hér, enda yrði það að ritgerð um Locke, heldur að sýna hversu erfitt er að gera grein fyrir sambandinu milli manneskju (sem við getum sagt að eigi sjálfa sig, svona sem forsendu, þó að það séu líka ástæður til að efast um það) og svo þess að eiga eitthvað í heiminum sem er til fyrir utan manneskjuna.
Locke nefnir nokkra hluti: Í fyrsta lagi er hægt að eignast hlut ef maður tekur eitthvað sem enginn á og gerir það betra, eða eins og Locke segir, „blandar það vinnu sinni”, sem maður jú á. Locke orðar þetta svona, og bið ég lesendur afsökunar á að birta það hér á frummálinu:
„Though the Earth... be common to all Men, yet every Man has a Property in his own Person. This no Body has any Right to but himself. The Labour of his Body, and the Work of his Hands, we may say, are properly his. Whatsoever then he removes out of the State that Nature hath provided, and left it in, he hath mixed his Labour with, and joyned to it something that is his own, and thereby makes it his Property. It being by him removed from the common state Nature placed it in, it hath by this labour something annexed to it, that excludes the common right of other Men.“
En þegar maður skoðar þetta betur, þá sér maður að þessi myndlíking, að „blanda eitthvað vinnu sinni" er í raun alls ekki nógu sterk og skýr til að ná að brúa þetta bil milli persónu eigandans og hlutarins í heiminum.
Robert Nozick bendir á það í bók sinni, Anarchy, State and Utopia, sem er einhver snjallasta vörn fyrir þessa tegund frjálshyggju sem til er, og komum við að henni síðar, að það sé alls ekki augljóst að maður geti eignast eitthvað með að blanda það einhverju öðru sem maður á. Af hverju tapaði maður ekki bara því sem maður átti fyrir, fremur en að eignast hitt? Á sama hátt er jákvætt að maður skuli bæta þá hluti sem maður finnur í heiminum, en af hverju eignast maður þá fyrir vikið? Kannski myndu þessar góðu afleiðingar duga sem réttlæting fyrir eignarrétti sem venju en ekki sem rétti. Þessi skýring Lockes dugar því ekki til.
Hann hefur þó aðra skýringu líka. Sú er að maður geti eignast hluti á réttlátan hátt ef maður skilur „nóg og jafngott“ eftir handa öðrum af því sem enginn átti áður. Til dæmis er réttlátt að slá eign sinni á tré í skógi ef nóg er eftir af öðrum trjám fyrir aðra að eignast. Nozick bendir á eftirfarandi galla á þessum fyrirvara: Til er einhver fyrsta persóna Z sem ekki var skilið nóg eftir til handa. Sá sem á undan kom, Y, tók síðasta tréið. Y minnkaði því frelsi Z til verka og versnaði því hlutskipti hans. Eignataka Y var því ólögmæt samkvæmt fyrirvaranum. Það sama hlýtur þá að gilda um þann sem kom á undan Y, X, því með gjörðum hans varð hlutskipti Y verra. Svona er hægt að halda áfram alveg þangað til komið er að þeim fyrsta, A. Niðurstaðan er að enginn gat eignast neitt.
Í sinni eigin kenningu veikir Nozick þennan fyrirvara með því að segja að það sé í lagi að eignaupptakan geri öðrum erfiðara um vik að eignast eitthvað sjálfir en ekki að hún hindri þá í að nota það sem tekið var eignarnámi. Nozick segir (og hér er þýðing mín):
„Versnar hlutskipti þeirra sem ekkert geta tekið eignarnámi (þar sem ekkert er eftir sem enginn á) við kerfi sem leyfir eignaupptöku og varanlegan eignarrétt? Hér koma til sögunnar margvísleg og kunnuleg félagsleg rök fyrir eignarréttinum: hann eykur framleiðsluna með því að færa þeim framleiðslutækin í hendur sem bezt geta farið með þau.”
Það er að segja, það er hér orðið að lykilatriði fyrir Nozick er að hlutskipti annarra versni ekki á efnislegan hátt við það að maður eignist eitthvað sem áður var ekki í eigu neins.
Hér má færa fram ýmis andmæli. Hvað ef það sem tekið var eignarnámi hafði eitthvert gildi fyrir mig sem ekki var efnislegt? Kannski var þetta land forfeðra minna og mér mjög á móti skapi að þú stundir þar mjög arðbæran námugröft sem truflar mig við innhverfa íhugun? Versnaði ekki hlutskipti mitt að minnsta kosti á einhvern hátt? Ennfremur virðist þessi veiki fyrirvari Nozicks bara bera saman það ástand sem var áður en sá fyrsti kom og tók eitthvað eignarnámi við það sem á eftir kom. Hvað ef einhver annar hefði getað stundað námugröftinn jafnvel enn betur? Varla er „fyrstur kemur, fyrstur fær“ sanngjörn regla? Þessi fyrirvari Nozicks virðist þannig geta réttlætt alla mögulega skipun eignarréttar: Meira að segja miðstýrt áætlanahagkerfi Sovétríkjanna færði mönnum þar í landi mun betri lífskjör en ekkert og ætti því að vera réttlátt samkvæmt Nozick.
Jafnvel þó að maður myndi líta framhjá þessum göllum er hér samt ósamkvæmni: Hvers vegna má færa manni eignarétt vegna góðra afleiðinga fyrir samfélagið en ekki taka hann af honum, vegna annarra, hugsanlega betri, afleiðinga? Nozick segir að eignarrétturinn réttlætist af afleiðingum sínum fyrir samfélag manna en vill á sama tíma halda því fram að hann sé óbrjótanlegur réttur. Hlýtur það ekki að vera frelsisskerðing að svipta aðra aðgengi að því sem þeir áður gátu notað, jafnvel þó að hlutskipti þeirra batni á einhvern hátt?
Venjulega er sagt, og kemur þessi venja að ég held frá Nozick, að tilkallskenning um eignarrétt" þurfi að hafa þrjá hluti, 1) skiptireglu sem segir að það sem eignast er á réttlátan hátt megi láta af hendi að vild, 2) aflareglu sem er greinargerð fyrir því hvernig fólk eignaðist í upphafi það sem látið er af hendi í (1). Loks þarf 3), leiðréttingarreglu sem segir okkur hvað beri að gera ef reglur (1) og (2) eru brotnar. Það er vandkvæðum bundið að finna slíka aflareglu, eins og áður kom fram, en við skulum þó líta framhjá þessum vandkvæðum og gefa okkur að við eigum slíka reglu og sjá hversu langt við komumst.
Við sjáum þó að ef við höfum allt þetta í kenningunni okkar gætum við til dæmis dregið þá ályktun frjálshyggjumanna að skattlagning auðs í tekjujöfnunarskyni sé alltaf óréttlát, nema hann hafi verið illa fenginn til að byrja með. Nozick telur einmitt að ef við höfum slíka kenningu og hún reynist rétt sé ekkert ríki sé réttlætanlegt nema lágmarksríkið, það er að segja, ríki sem hefur ekkert verkefni með höndum annað en að tryggja þegnum sínum vernd gegn ofbeldi og svikum. En hvernig getum við fengið slíka skiptireglu, að því gefnu að við eigum góða aflareglu?
Í frægum kafla í bók sinni segir Nozick dæmisögu sem hann telur að sýni fram á að allar uppskiptikenningar eða lyktakenningar (e. end-state theories) geti ekki þjónað réttlætinu án sífelldrar afskiptasemi, afskiptasemi sem sjálf sé ekki réttlát og að hans kenning sé sú sem flestir hljóti að fallast á. Það er að ég held þess virði að endursegja þessa sögu: Nozick biður lesandann að ímynda sér að komið hafi verið á réttlátri skiptingu gæða í einhverju samfélagi, hver skiptingin er breytir engu en réttlát er hún. Þetta samsvarar því að við höfum einhverja nægilega góða aflareglu.
Ímyndum okkur nú að frægur körfuboltaleikmaður, segjum Wilt Chamberlain, sé mjög eftirsóttur af körfuboltaliðum vegna þess hversu mjög áhorfendur fýsir að sjá hann leika listir sínar. Hann gerir eftirfarandi samning við eitt liðanna: Í hverjum heimaleik liðsins rennur eitthver smáræði af miðaverði, segjum 250 krónur, beint í vasa Chamberlains. Á einu leiktímabili komu hundrað þúsund manns manns á leiki liðsins og Chamberlain fékk 25 milljónir í sinn hlut. 25 milljónir eru mun meiri peningar en aðrir eiga og hefur upprunalega skiptingin réttláta því raskast. Þetta vekur upp nokkrar spurningar. Á Chamberlain skilið það sem hann fékk? Af hverju ekki? Er nýja skiptingin óréttlát? Ef svo er, af hverju? Fyrri skipting var réttlát, svo allir áttu rétt á því sem þeir höfðu. Hver þessara körfuknattsleiksaðdáenda kaus af fúsum og frjálsum vilja að láta af hendi krónurnar 250 í skiptum fyrir að sjá Chamberlain spila og það hlýtur að vera þeirra réttur, því, eins og Nozick bendir á, þá hlýtur upphaflega skiptingin hafa verið gerð til þess að fólk gæti gert eitthvað með því sem það fékk. Hvernig er hægt að fara frá réttlátri skiptingu, yfir í óréttláta, með réttlátum skrefum? Nozick segir að svo sé ekki hægt: Allt sem sprettur upp úr réttlátu ástandi með réttlátum skrefum er sjálft réttlátt.
Þetta virðist sannfærandi, en hér eru líka vandkvæði fyrir Nozick. Svo virðist til dæmis vera að eignarréttur hafi oft orðið til með ólögmætum hætti í upphafi í raun, yfirleitt með ofbeldi (eiga t.d. frumbyggjar Norður-Ameríku tilkall til hennar? Af hverju ekki? Hvað með þá bændur í Hálöndum Skotlands sem reknir voru af löndum sínum?) Það er að segja, í raunveruleikanum hefur aflareglan okkar góða verið margbrotin og verðum við því að grípa til einhverrar leiðréttingarreglu. Margir frjálshyggjumenn halda því að vísu fram að engu skipti hvaðan eign manna sé upphaflega komin, núverandi skipulag henti best til að hámarka frelsi manna og velferð. Nozick getur ekki farið þessa leið, því kenning hans er söguleg en lýtur ekki að lyktum viðskipta. Við viljum vita af hverju eignarrétturinn er „réttur" en ekki bara gagnleg venja.
Nozick verður því að fallast á annað af eftirfarandi: Annað hvort gerði upprunalega ofbeldið það að verkum að eignin varð ólögmæt og þar af leiðandi núverandi eignarréttur líka og engin siðferðileg ástæða til þess að ríkið hafi ekki afskipti af dreifingu gæða til að leiðrétta þetta óréttlæti, eða þá að upprunalega ofbeldið gerði upprunalegu eignina ekki ólögmæta en það gerir það að verkum að annað ofbeldi nú til dags til að leiðrétta það yrði ekki endilega ólögmætt heldur. Nozick er mjög á móti skapi að ofbeldi sé réttmætt og kýs að fara fyrri leiðina. Hann segir:
„Kannski er bezt að líta á sumar lyktakenningar sem grófar þumalputtareglur í þeim tilgangi að nálgast niðurstöður leiðréttingarreglunnar. Til dæmis, að því gefnu að okkur skorti sögulegar upplýsingar, og gert er ráð fyrir (1) að fórnarlömb óréttlætis standi verr að vígi en þau annars hefðu gert og (2) að þeir sem standa höllustum fæti í samfélaginu sé líklegastir til að vera afkomendur þeirra sem fyrir mestu óréttlæti urðu, [...] þá virðist eftirfarandi vera gróf þumalputtaregla til að leiðrétta óréttlætið: að haga samfélaginu á þann hátt að staða þeirra verst settu verði sem best.“
Það virðist því vera hægt að nota kenningu Nozicks sjálfs til þess að færa rök fyrir ýmsum aðgerðum í tekjujöfnunarskyni. Hvers vegna þetta hefur ekki hlotið mikla athygli meðal stuðningsmanna Nozicks er erfitt að segja en hann virðist engu að síður vera búinn að mála sig út í horn jafnaðarstefnu og lítið eftir af frjálshyggjunni.
Það virðist því óneitanlegt, jafnvel því gefnu að við höfum góða aflareglu, sem við höfum ekki, að skiptiregla Nozicks og leiðréttingareglan leiði til þess að til séu einhver afskipti af eignarréttinum sem ekki eru óréttlát.
Athugasemdir