Ef lesandi hefur ekki verið týndur upp á heiði undanfarnar vikur og mánuði hefur hann eflaust tekið eftir þeim stormi sem hin svokölluðu Panamaskjöl hafa valdið í íslensku stjórnmálalífi. Að vera nefndur þar á nafn hefur kostað valdamikið fólk bæði æruna og stöðu sína, nema ef það er ráðherra og jafnvel formaður Sjálfstæðisflokksins. Þar á bæ virðist það jafnvel virðingarvert, ef marka má skoðanakannanir sem sýna aukið fylgi flokksins að undanförnu. Þetta er ekki sú þróun sem mátti búast við, og þarfnast tilrauna til skýringa. Það sem eftir fylgir er ansi langsótt kenning til að útskýra þetta út frá aukningu samkenndar undanfarnar aldir og sjónvarpsglápi, en þennan pistil má lesa sem fyrst og fremst afsökun til þess að fjalla um þá þætti, enda miklu áhugaverðari en íslensk stjórnmál.
Ein magnaðasta staðreynd mannkynsögunnar er sú að við lifum nú á friðsælustu tímum hennar. Þetta kemur flestum sem fylgjast með fréttum eflaust á óvart, en er samt augljós staðreynd um leið og málið er skoðað til hlýtar. Í bókinni The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined fer sálfræðingurinn Steven Pinker náið ofan í málið og leitar skýringa á því af hverju ofbeldi hefur farið svo hnignandi undanfarin 500 ár eða svo. Sögulegar þróanir sem þessar eiga sér aldrei einfaldar orsakir og Pinker tekur fyrir þónokkra þætti til útskýringa. Einn þeirra sem mér þótt sérlega áhugaverður er áhrif bókmennta á samkennd og sadisma.
Fyrr á öldum átti fólk það til að skemmta sér á hátt sem flestir í dag (vonandi) mundu ekki alveg samþykkja. Að fylgjast með aftökum og opinberum pyntingum var eins hversdagsleg skemmtun og Friends maraþon er í dag. Pinker vill meina að hæfni fólks til að finna fyrir samkennd með öðrum hafi verið til muna minni, og að það sem við köllum hreinan sadisma í dag hafi verið ósköp hversdagslegt fyrirbæri hér áður fyrr. Sem dæmi nefnir hann þá skemmtun að fylgjast með því er köttum, föstum í búri eða neti, var hægt og rólega sigið niður í opið bál. Fólk skemmti sér víst hreint stórkostlega við að fylgjast með látunum í köttunum og hlusta á öskur þeirra meðan þeir brunnu lifandi. Ef þetta hljómar áhugavert fyrir lesanda þá má með seiglu og ákveðni eflaust finna eitthvað sambærilegt í dag, ofbeldi og sadismi hefur að sjálfsögðu ekki horfið. Hinsvegar telst slík skemmtun ekki eðlileg lengur, þvert á móti telst þetta hiklaust dæmi um einhverskonar sjúkleika, og það er töluverð breyting frá því sem áður var.
En hvað breyttist? Pinker vill meina að fólk í dag búi almennt yfir meiri samkennd en forverar þess, og það er eiginlega bara ómögulegt að skemmta sér yfir því að brenna kött lifandi þegar maður getur sett sig í spor hans. En hvaðan kemur þessi aukna samkennd allt í einu? Pinker vill meina að þessu eigum við að stórum hluta til að þakka bókmenntum. Bókmenntir eru vissulega ekki nýtt fyrirbæri í mannkynssögunni, en það er hinsvegar tiltölulega nýtt að þær séu aðgengilegar öllum. Fyrir komu prentvélarinnar á 15. öld voru bókmenntir einungis fyrir það örlitla brot samfélagsins sem hafði efni á rándýrum bókum og kunnáttuna til þess að lesa þær. Það er nefnilega alveg magnað fyrirbæri að þú lesandi góður getir lesið þessi orð mín og skyggnst inn í hugarheim minn. Á öldunum eftir komu prentvélarinnar varð alger sprenging í útkomu bóka og áhugi fólks til þess að lesa og setja sig í spor allskyns sögupersóna er enn þann dag í dag óseðjandi. Við getum til dæmis lesið okkur til um raunir þræla á plantekrum Bandaríkjanna fyrir Borgarastríðið, og sagan segir reyndar að Abraham Lincoln hafi kallað Harriet Beecher Stowe, höfund Uncle Tom‘s Cabin, „littlu konuna sem byrjaði stríðið“, stríðið sem að lokum gerði þrælahald ólöglegt þar í landi. Segið svo að bókmenntir skipti ekki máli...
„Íslenskir stjórnmálamenn birtast okkur eins og þátttakendur í afar misgóðu raunveruleikasjónvarpi.“
Í sem styðstu máli er kenningin sú að aukinn lestur hafi aukið hæfni fólks til að finna til samkenndar með öðru fólki, og að það hafi svo átt sinn þátt í því að ofbeldi hafi farið hnignandi. Þetta er að sjálfsögðu bara einn þáttur sem Pinker nefnir, og ég hvet áhugasama til að kynna sér bókina hans. Bókmenntir eru að sjálfsögðu ekki eina listformið sem býður fólki upp á æfingar í samkennd, í dag eru kvikmyndir og sjónvarpsþáttaseríur líkast til að verða algengustu söguformin sem almenningur neytir. Þar, og í nútíma skáldsögum að sjálfsögðu líka, hefur ákveðin breyting átt sér stað. Í flestum skáldsögum síðustu alda er lesendum tiltölulega augljóst hverjir eru vondu kallarnir og hverjir þeir góðu. Það dylst til dæmis engum sem les Uncle Tom‘s Cabin, eða hvaða skáldsögu sem er eftir Charles Dickens eða Mark Twain. Það sama á ekki við þegar maður horfir á vinsæla þætti eins og The Sopranos, Breaking Bad og House of Cards. Eina stundina er maður að horfa á aðalsöguhetjuna drepa manneskju með köldu blóði, og þá næstu er sami aðili að glíma við það hvernig hann geti náð betur til dóttur sinnar, eða að leika hafnabolta við son sinn, eða að biðja konu sína fyrirgefningar. Eina stundina eru þeir siðbrenglaðir fantar, hina eru þeir svo manneskjur að glíma við sömu vandamál og upplifanir og maður sjálfur. Nú má alls ekki misskilja mig, ég tel þessa þætti, eða frekar þessar sögur sem þeir segja, vera listræn afrek og mæli með þeim fyrir hvern sem er. Það er alveg magnað að geta þekkt sögupersónu svo vel að maður getur fylgst með henni horfa út um glugga og vitað nákvæmlega hvað sé að fara í gegnum huga hennar, og síðan séð hana henda manneskju fyrir lest.
Í House of Cards fylgist maður til dæmis með afar siðbrengluðum en klókum stjórnmálamanni taka völdin í Washington. Frank Underwood spilar tölvuleiki til þess að slaka á og leiða hugann frá vinnunni, rétt eins og ég. Hann elskar líka svínarif og er innilega ástfangin af konu sinni. Þegar ég horfi á þættina get ég ekki annað en haldið með honum, þrátt fyrir að vita allar hans dýpstu syndir og galla og þá innilegu skoðun mína að í forsetaembætti Bandaríkjanna ætti siðbrenglaður maður alls ekki að sitja. En ég held samt með honum, sérstaklega þegar á hann er sótt og hann þarf að taka til sinna verstu ráða. Ein sögupersóna í þáttunum Peaky Blinders orðaði þetta afskaplega vel þegar þrengt er að glæpaforingjanum sem skipar aðalhlutverkið þar: „It‘s funny, everybody around here, they want you to win this battle. I think what it is, your‘re bad men, but you‘re our bad men“.
Ég get haldið með Frank Underwood því hann er sögupersóna sem mér líkar og tengi við þrátt fyrir alla hans galla. Reyndar held ég að mér líki við hann útaf göllum hans beinlínis, því þeir gera hann manneskjulegri. En í raunveruleikanum mundi ég aldrei nokkurtíman kjósa hann vitandi það sem ég veit um hann. Samkennd er stórkostleg hæfni sem umbreytir heilum þjóðfélögum til hins betra, en hana þarf samt að takmarka með skynsamri gagnrýni.
Íslenskir stjórnmálamenn birtast okkur eins og þátttakendur í afar misgóðu raunveruleikasjónvarpi, það sá hver maður sem fylgdist með allri dramatíkinni í kjölfarið á Wintris viðtalinu fræga. Þar varð einn klárlega siðbrenglaður stjórnmálamaður vissulega undir í baráttunni, að minnsta kosti tímabundið, en þrátt fyrir svipuð brot virðist annar hreinlega vera að auka fylgi sitt fyrir vikið. Sá er reyndar einn manneskjulegasti af öllum íslenskum stjórnmálamönnum, maður sem við höfum séð viðkæman á skjánum og gera svo ósköp mannleg mistök að maður getur ekki annað en sett sig í spor hans og fundið til með honum. En það gerir hann ekki að hæfum stjórnmálamanni sem treystandi sé fyrir að stjórna samfélagi okkar farsællega. Það sama á að sjálfsögðu við um hvern þann sem telur sig eiga erindi í stjórnmál yfirhöfuð. Við megum ekki falla í þá grifju að hugsa að þótt þeir séu siðbrenglaðir stjórnmálamenn, þá séu þeir okkar siðbrengluðu stjórnmálamenn.
Athugasemdir