Í hinum fullkomna heimi snýst stjórnmálaumræða um að upplýsa almenning og rökræða. Upplýsa um stefnumál og rökræða um hvaða leiðir séu bestar til að ná tilteknum markmiðum. En hinn fullkomni heimur er útópía. Í raunveruleikanum er stjórnmálaumræða farin að snúast allt of mikið um pólitískan spuna til að ráðskast með umræðuna og ráðskast með atkvæði kjósenda. Skoðanir sínar kynna sumir stjórnmálamenn sem staðreyndir, ekki sem skoðanir. Tölulegar upplýsingar eru sveipaðar langsóttum túlkunum þannig að á endanum eru túlkanirnar kynntar sem hinn heilagi sannleikur en sjálfar tölurnar eru tröllum gefnar. Staðreyndir eru þæfðar og gerðar ruglingslegar og þannig verður erfitt að átta sig á hvað snýr upp og hvað niður. Stundum er bókstaflega sagt ósatt, meðal annars að stjórnmálamaður neiti að hafa sagt eitthvað sem auðveldlega er hægt að fletta upp eftir á og spila aftur á internetinu. Samt neitar stjórnmálamaðurinn enn og spinnur vef í kringum það sem hann sjálfur sagði áður.
Orðfæri stjórnmálanna er þannig fyrir löngu hætt að þjóna því eðlilega og nauðsynlega hlutverki að vera upplýsandi um samfélagsleg málefni og er orðið að hækju fyrir sjálfsupphafningu misviturra stjórnmálamanna. Staðreyndir eru hættar að skipta máli ef þær kosta atkvæði. Tilgangurinn er ekki lengur að upplýsa heldur spinna. Atkvæðin skulu veidd og í þeirri veiðiferð eru meðferðis alls konar rökfræðileg tæki og tól.
Gott er að átta sig strax á að aðferðir spunaumræðu stjórnmálanna eru notaðar í sérstökum tilgangi. Hann er að ráðskast með þá sem á hlýða. Að ráðskast með umræðuna, með atkvæði kjósenda, að fá kjósendur með öllum ráðum til að kjósa sig. Í þeim tilgangi eru til dæmis notaðar eftirtaldar aðferðir í spunaumræðu stjórnmálanna:
Frávarp
Er aðferð til að beina athygli frá tiltekinni ásökun með því að saka einhvern annan um eitthvað verra. Aðili A sem ásakaður er um tiltekna háttsemi bendir á aðila B, sakar hann um eitthvað annað og verra og flytur þannig samtalið frá ásökuninni á hendur sjálfum sér og yfir á aðila B. Aðili A sleppur við að réttlæta eða rökræða eigin ámælisverðu háttsemi.
Dæmi: Í staðinn fyrir að ræða Wintris-málið byrjaði fyrrverandi forsætisráðherra strax að ásaka RÚV um árásir í sinn garð. Stundum er þetta kallað að skjóta sendiboðann. Sami aðili hafði áður talað um „loftárásir fjölmiðla“ sem andsvar við efnislegri gagnrýni á störf hans.
Annað dæmi: Í staðinn fyrir að svara efnislega spurningum um leka úr innanríkisráðuneytinu sakaði þáverandi innanríkisráðherra pólitíska andstæðinga sína um „ljótan, pólitískan leik“.
Í staðinn fyrir að ræða um ásakanir um kynferðislega áreitni í pussygate-málinu, þar sem birt var hljóðupptaka af Donald Trump að monta sig af því að geta gengið að konum og gripið í píkuna á þeim, sneri Trump sér að Bill Clinton og ásakaði hann beinlínis um ítrekaðar nauðganir.
Gaslighting
Er aðferð hvar sett er fram ásökun á hendur aðila A en í staðinn fyrir að svara ásökuninni þá ráðskast aðili A með ásakandann þangað til ásakandinn er á endanum farinn að efast um eigið minni, skynjun eða jafnvel geðheilsu. Sá sem hóf umræðuna er hrakinn út í horn af aðila A og sannfærður af aðila A um að aðili A sé alsaklaus en að sá sem hóf umræðuna sé hreinlega klikkaður.
Dæmi um eina stórtækustu gaslighting-tilraun seinni tíma var þegar fyrrverandi forsætisráðherra hélt því fram að orðið hafi „rof milli raunveruleika og skynjunar“ hjá almenningi öllum. Að gefnu tilefni óska ég eftir tillögum að góðu íslensku orði sem lýsir þessu hugtaki sem hér er kallað gaslighting.
Hundaflauta
Er að setja fram skilaboð í pólitískri umræðu með þeim hætti að kalla mætti dulkóðun. Heiti hugtaksins vísar til hátíðniflauts sem aðeins hundar heyra en ekki mannfólk (dogwhistle á ensku).
Skilaboðin sem koma á á framfæri eru ógeðfelld, af slíkri tegund að ekki telst tilhlýðilegt af miklum meirihluta almennings, til dæmis kynþáttafordómar, kvenfyrirlitning og svo framvegis. Af þeirri ástæðu er ekki hægt að beinlínis segja skilaboðin heldur eru þau orðuð með þeim hætti að þeir sem aðhyllast slíka hugmyndafræði fordóma heyri þó hin raunverulegu skilaboð og skilji þau. Tilgangurinn er að tala til slíks hóps til að veiða atkvæði þeirra.
Orðalag skilaboðanna er þó það loðið að stjórnmálamaðurinn geti síðan afneitað ásökunum um fordóma, komi þær fram. Orðalagið er nógu lágvært til að hægt sé að afneita ásökunum um rasisma en nógu hávært til að rasistar heyri það og skilji skilaboðin.
Það er mín skoðun að Donald Trump noti þessa aðferð meðal annars í umræðum um svokallað múslimabann og um mexíkóska innflytjendur í Bandaríkjunum. Þetta tel ég meðal annars vera ástæðu þess að leiðtogar Ku Klux Klan eru búnir að lýsa yfir formlegum stuðningi við Trump.
Strámaður
Sá sem beitir strámanninum gerir það með þeim hætti að þegar veita á andsvör við ræðu andstæðings þá er búinn til strámaður, eða gervirök, sem andstæðingurinn sagði aldrei í raun og veru. Þeim gervirökum er síðan svarað. Ekki er verið að svara raunverulegum fullyrðingum andstæðingsins heldur er snúið út úr orðum andstæðingsins til að búa til gervirifrildi sem auðveldara er að vinna heldur en að veita raunveruleg andsvör við því sem andstæðingurinn raunverulega sagði. Tilgangurinn er að búa til, og vinna, gervirifrildi.
Þessi aðferð býr til þá tálsýn að búið sé að kveða andstæðinginn í kútinn þegar raunveruleikinn er sá að það eina sem kveðið var í kútinn voru hin tilbúnu gervirök sem andstæðingurinn sjálfur sagði aldrei. Segja má að hin íslenska smjörklípuaðferð sé útfærsla á strámanninum.
Afsökunarbeiðni
– sem er ekki afsökunarbeiðni. Stundum lenda stjórnmálamenn í því að upplýst er um tiltekna háttsemi þeirra sem telst ósiðleg eða á einhvern máta óásættanleg. Kallað er eftir afsökunarbeiðni. Réttast væri þá auðvitað að biðjast afsökunar á þeirri háttsemi sem um ræðir. En í staðinn fyrir að biðjast afsökunar á háttseminni þá biðst stjórnmálamaðurinn afsökunar á viðbrögðum annarra við háttseminni. Myndi þá stjórnmálamaðurinn orða afsökunarbeiðnina með eftirfarandi hætti: Ég biðst afsökunar ef einhver hefur móðgast vegna þess sem ég gerði.
Nýjasta dæmi um þetta er fyrri afsökunarbeiðni Donalds Trump í áðurnefnda pussygate-málinu: Ég biðst afsökunar ef einhver móðgaðist („I apologize if anyone was offended“). Raunar heldur hann síðan áfram í sömu afsökunarbeiðni og segir í næstu setningu: „Bill Clinton hefur sagt miklu verri hluti við mig en þetta á golfvellinum.“ Þetta ættu glöggir lesendur að þekkja sem frávarp.
Tu quoque
Rökvilla sem er vinsæl í bandarískri stjórnmálaumræðu. Einfaldast er að útskýra þessa rökvillu með því að þýða þessi tvö latnesku orð: þú líka!
Með þessari aðferð er reynt að grafa undan trúverðugleika ræðu andstæðingsins með því að staðhæfa að ásökun andstæðingsins eigi við um hann sjálfan. Með þessari aðferð er reynt að láta líta svo út að gagnrýnin eigi jafnt við um báða aðila.
Þetta sást til dæmis í kjölfar Panamaskjalanna þegar upphófst kapphlaupið að finna þeim aðilum stað í stjórnmálaflokkum sem fundust í Panamaskjölunum. Samfylkingarmenn bentu á ráðherra sjálfstæðismanna í Panamaskjölunum á meðan sjálfstæðismenn bentu á gjaldkera Samfylkingarinnar sem einnig var í Panamaskjölunum.
Paralipsis
Þessi aðferð felur það í sér að draga athygli að tilteknu atriði með því að neita að ræða um það.
Paralipsis er best útskýrt með nýlegu dæmi úr fyrstu kappræðum Donalds Trump og Hillary Clinton. Í fyrstu kappræðunum sagði Trump fyrir framan sjónvarpsvélarnar að hann hafði ætlað að segja eitthvað afskaplega ljótt um fjölskyldu Hillary Clinton en hann væri hættur við því það væri óviðeigandi að tala um það. Nokkrum mínútum seinna sagði hann að þetta atriði sem hann hefði hætt við að tala um hefðu verið framhjáhöld Bills Clinton, eiginmanns Hillary. Þar með var hann búinn að nefna nákvæmlega það sem hann sagðist ekki ætla að nefna því það væri svo ljótt.
Hér verður látið staðar numið í handahófskenndri upptalningu aðferða til að ráðskast með hlustendur í stjórnmálaumræðu. Með þessum pistli er ég svo sannarlega ekki að halda því fram að allir stjórnmálamenn séu að reyna að narra kjósendur eða að þeim sé sama um landsins hag. Mér finnst hins vegar að ofangreind umræðutækni sé orðin svo áberandi í stjórnmálaumræðu og hún sé svo skemmandi fyrir upplýsandi umræðu um þjóðfélagsmál að nauðsynlegt sé að benda á þetta sem vandamál. Það er meiri manndómur í að ræða staðreyndir um samfélagsmál án bjögunar frekar en að reyna að fífla út úr kjósendum atkvæðin með spuna.
Athugasemdir