Nú í ár eru hundrað ár liðin frá því ein allra áhrifamesta bók 20. aldar kom. Jónas Jónsson frá Hriflu lét sér ekki duga að standa að stofnun bæði Framsóknarflokksins og Alþýðuflokksins árið 1916, heldur sendi hann líka frá sér bókina „Íslandssaga handa börnum“ sem segja má að hafi mótað sögukennslu í skólum landsins næstu 50 árin – og hefur raunar enn ýmisleg áhrif.
Bók Jónasar var líflega og skemmtilega skrifuð en hún var vandlega bundin við söguvitund sjálfsbaráttunnar gegn Dönum, og eftir á að hyggja var þjóðernisrómantík bókarinnar helstil mikil.
Og væri vissulega ástæða til þess fyrir sagnfræðinga landsins að halda áður en afmælisárið er úti eitt skemmtilegt málþing um þessa frægu bók Jónasar og áhrifin sem hún hafði.
En þótt söguskoðun Jónasar þyki nú full gamaldags og ekki að miklu hafandi, þá sýna nokkrir kaflar í blábyrjun bókarinnar að Jónas var á sinn hátt mikill og skarpur brautryðjandi í umhverfisvitund. Þótt hann væri af bændaættum í Þingeyjarsýslu og í bændastétt væri „ástin á sauðkindinni“ bæði alfa og ómega, þá hikaði Jónas ekki við að benda á sauðkindina sem sökudólg þegar um uppblástur og gróðureyðingu var að ræða.
Þótt auðvitað hafi það verið mennirnir sem báru hina endanlegu sök. Og Jónas áttaði sig á að sannarlega var um sök að ræða, þótt margir bændur og/eða talsmenn bænda vildu loka augunum fyrir því. Lítum á þessa kafla í hinni frægu bók Jónasar:
„LANDIÐ.
— Þegar landnámsmenn bygðu Ísland var það að sumu leyti ennþá yndislegra en nú. Landslagið var að vísu hið sama. Fjöllin voru þá, eíns og nú, há og svipmikil, jöklarnir hvítir, fossarnir tignarlegir, sjórinn dökkblár og loftið tœrt og hressandi. En gróðurinn var þá ólíkt meiri og dýralífið fjölbreyttara.
Engin mannshönd hafði farið eldi um skógana og landnámsmenn dáðust að, hve öll dýr voru spök og óvör um sig. Firðirnir, vötnin og árnar voru kvik af fiski og silungi. Hvalirnir syntu inn í fjarðarbotna, en selirnir léku við kópana hvarvetna á ströndinni. Fuglarnir hreyfðu sig ekki úr hreiðrunum, þótt menn gengju nærri þeim. Engin skepna vissi sér von nýrrar hættu. En með byggingu landsins varð brátt breyting á, til hins verra.
SKÓGURINN.
— Í Landnámu er sagt, að landið hafi alt verið skógi vaxið milli fjalls og fjöru. Mestalt láglendið hefir þá verið klætt skógi: ströndin alt í kringum land, sléttlendið sunnan- og vestanvert á landinu, allir dalir og hátt upp eftir hlíðunum.
Þó hafa allvíða verið eyður í skógana, þar sem mýrlent var, heiðardrög eða nýrunnin hraun. Ofan til í fjallahlíðunum hefir verið of kalt fyrir skóginn; þar hefir fjallhrapinn, lyngið og annar heiðagróður tekið við og teygt sig Iangt inn á hálendið, uns allur gróður hvarf við eyðisandana, sem girtu jökulflákana í miðju landi, alveg eins og nú …
Skógurinn var ákaflega þýðingarmikill fyrir landsmenn. Hann skýldi öðrum gróðri, svo að tún, engi og beitilönd voru grasgefnari en ella. Hann batt jarðveginn, svo að landið náði ekki að blása upp, eins og síðar varð, og hann mildaði loftslagið, svo að hlýrra og gróður-vænlegra var í landinu en nú er, þó að sólarhiti sé samur og var og hafstraumar eigi óhentugri en þá.
HNIGNUNIN.
— En þessi dýrð átti sér skamman aldur. Landnámsmennirnir og niðjar þeirra voru í mörgu miklir menn og vitrir, en þeir fóru illa með landið. Þeir létu ránshendur sópa um eggver og selalátur. Þeir eyddu fuglum, fiskum, selum og hvölum eins og þeir höfðu vit og mátt til, enda urðu öll vilt dýr bráðlega jafn mannfælin á Íslandi, eins og í öðrum bygðum löndum.
Þó fékk skógurinn enn verri útreið. Hann var ruddur hlífðarlaust, fyrst til að geta ræktað túnin og stækkað slægjurnar og síðar til að fá eldivið. Mikið var höggvið og hálfsviðið í torfþöktum gryfjum, „kolagryfjum".
Úr því fengust viðarkol, sem smiðir notuðu fram á 19. öld til að smíða við, og einkum til að hita gömlu íslensku ljáina svo að hægt væri að dengja þá.
Við þetta alt minkuðu skógarnir drjúgum, svo að seint á 11. öld voru víða orðin bersvæði, þar sem örnefni og munnmæli bentu til skóga. Oft eyddust skógarnir af eldi, þar sem ógætilega var farið að við kolagrafir.
En mest voru þó spjöllin af ágangi búfjár. Oft er minst á í fornsögunum, að bændur létu búfé sitt, einkum sauðfé og nautgripi. ganga sjálfala í skógunum. Þegar hart var á veturna og mikill snjór, komst búsmalinn að yngstu sprotunum á greinaendum ungu trjánna og beit þá af. En þá gat stýfði stofninn eða greinin ekki lengst framar; ef tréð lifði lengur hljóp vöxturinn í neðri greinarnar, svo að hríslan varð að lágum og kræklóttum kjarrvið.
Svona lækkuðu og eyddust skógarnir vegna skammsýni mannanna. Við beitina og skjólleysið varð grasið kyrkingslegra. Sumstaðar komu flög. Vindurinn reif niður grasrótina; flagið stækkaði, og út frá eyddu skógarblettunum mynduðust víðáttumikil landbrot og eyðisandar.“
Athugasemdir