Þótt skilgreiningar á sósíalisma séu margar og nokkuð ólíkar, þá geta líklega flestir verið sammála um að í honum felist að stefnt skuli að sem mestum jöfnuði í hverju samfélagi, og jafnframt að beita megi og skuli afli ríkisins til að freista þess að ná því markmiði.
Almennt séð má flokka ýmis samfélög í fornöld undir þá stefnu en sagnfræðingar nefna oft Mazdak-söfnuðinn í Persíu um 500 e.Kr. sem eitt fyrsta heildstæða sósíalíska samfélagið.
Á ofanverðri sjöttu öld var hið svonefnda Sassanída-ríki við lýði í Persíu. Ríkið var býsna voldugt og stöndugt. Langútbreiddustu trúarbrögðin voru Sóróaster-trúin sem sprottið hafði upp í Persíu þúsund árum fyrr. Þungamiðja þeirrar trúar var tvíhyggja - trú á að í veröldinni og í hugum mannanna tækjust sífellt á hið góða og hið slæma.
Ýmsar nokkuð ólíkar stefnur mátti svo finna innan Sóróaster-trúar og tókust oft á. Á þriðju öld hafði til dæmis risið upp í Persíu spámaðurinn Maní sem mótaði eiginlega sitt eigið afbrigði af Sóróaster-trúnni sem náði mikilli útbreiðslu um tíma, en var að lokum dæmt villutrú og bælt niður.
Um miðbik sjöttu aldar þótti yfirbragð trúarinnar orðið þungt og bölsýnt. Líf alþýðunnar væri ekki annað en sífelld og vonlaus barátta við hið illa, og eina ráðið hlýðni við fjölmenna prestastétt sem lifði góðu lífi ásamt forríkri yfirstétt. Þá kom fram kennarinn og presturinn Khuragen sem vildi létta lund hinna trúuðu.
Hann kenndi að fólk skyldi sýna kærleika og hjálpfýsi, en einnig „njóta lífsins og lystisemda á borð við mat og drykk og ævinlega undir merkjum jafnaðar“. Þá skyldi fólk „stefna að góðum verkum, úthella ekki blóði eða gera öðrum mein, og sýna gestrisni í hvítvetna,“ eins og stefna Khuragens er útlistuð í bresku sagnfræðiriti.
Helstil fátt er vitað um afdrif Khuragens en nokkru seinna kom fram lærisveinn hans, prestur sem Mazdak nefndist.
Mazdak setti fram heildstæða stefnu í trúar- og samfélagsmálum sem við hann er kennd. Um guðfræði hans hirði ég ekki, en samfélagsstefna hans var að sumu leyti byltingarkennd.
Hann barðist gegn hinni trénuðu yfirstétt Sóróaster-prestanna og niðurnjörvuðum helgisiðum þeirra, sem áttu að tryggja að enginn hefði aðgang að guði nema með milligöngu þeirra. Mazdak benti á að hin ægisterka staða prestanna hefði haft í för með sér kúgun, fátækt og þjáningar fyrir persneska alþýðu.
Hann lagði áherslu á góða hegðun og gott líferni, baráttu gegn ofbeldi og þar á meðal dýradrápum (sem fól í sér vegan-líferni) og allir skyldu lifa í friði og bera virðingu og umhyggju hver fyrir öðrum.
Mazdak prédikaði að guð hefði skapað gæði jarðar og ætlast til að mennirnir skiptu þeim jafnt milli sín. Snúa yrði umsvifalaust af þeirri braut að hinir sterku kúguðu þá veiku og arðrændu þá. Af því hefði svo sprottið sá ójöfnuður milli manna sem nú þjakaði heiminn.
Hinir fimm púkar sem Mazdak kenndi að síðan hefðu leikið lausum hala á jörðinni væru „Öfund, Reiði, Hefnd, Neyð og Græðgi“.
Mazdak vildi endurreisa réttlætið á jörðinni og skyldu allir deila með öðrum því sem þeir áttu umfram eigin nauðþurftir. Ekki er vitað nákvæmlega hvernig hann hugðist útfæra hugmyndir sínar en ljóst er að ríkið átti að stuðla að því að skipta gæðum samfélagsins jafnt og gæta þess að fátækir sættu ekki kúgun.
Kenningar Mazdaks náðu mikilli útgreiðslu og sjálfur kóngurinn í Persíu, Kavad I, tók að aðhyllast þær. Með hjálp konungs hófst Mazdak handa um að breyta persnesku samfélagi þannig að prestastéttin missti ofurvald sitt yfir alþýðunni, hinir ríku urðu að deila eignum sínum með fátækum og stríðsstefna ríkisins var lögð á hilluna og friðarstefna tekin upp.
Öll hof Sóróaster-trúarinnar voru lögð niður nema þrjú hin stærstu og vörugeymslur opnaðar svo fátæklingar gætu fengið úthlutað korni.
Ríka fólkinu í Persíu líkaði þetta sárilla og barðist ákaft gegn Mazdak og kenningum hans. Í áróðursskyni var því mjög haldið á lofti að hann prédikaði siðleysi og lausung, því hann virðist hafa mælt fyrir því að fólk hefði frelsi í kynferðismálum.
Svo fór að ríka fólkið vann Kavad kóng aftur til fylgis við sig. Sumir halda því reyndar fram að Kavad hafi í raun aldrei aðhyllst kenningar Mazdaks, heldur eingöngu notað sér fylgismenn hans í innri átökum við keppinauta um konungstignina.
Og svo hafi kóngur snúist gegn Mazdaks þegar hann var orðinn traustur í sessi.
Þeir eru reyndar líka til sem telja að Mazdak hafi aldrei verið til, heldur hafi Kavad fundið hann upp sem upphafsmann þeirra samfélagsumbóta sem hann vildi sjálfur koma á fót. En sú kenning er þó harla ólíkleg.
Altént var sósíalismi Mazdaks bældur niður með hörku og blóði, þúsundir fylgismanna hans voru eltar uppi og drepnar og hann sjálfur tekinn af lífi.
Á myndinni hér að ofan má sjá Mazdak tekinn af lífi. Nokkrir fylgismenn hans voru grafnir lifandi til hálfs sem átti að sýna að upp af kenningum hans sprytti aðeins auðn og dauði. Og svo var hann sjálfur hengdur öfugur upp og skotinn með örvum uns hann dó. Lengst til hægri stendur Kavad kóngur og þjónn hans.
Þannig fór um fyrsta sósíalismann. Ríka fólkið sleppir ekki svo glatt því sem það hefur klófest.
Athugasemdir